ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ: ΟΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ!

in.gr 

Η αποτελεσματικότητα μιας επετειακής εκδήλωσης, ως προς το φρονηματισμό και τον προβληματισμό, είναι συνάρτηση του επιπέδου των γνώσεών μας για το εορταζόμενο ιστορικό γεγονός

Βαγγέλης Στεργιόπουλος

Με αφορμή τον αυριανό εορτασμό της μεγάλης εθνικής επετείου, ένα κείμενο-συμβολή στην εις βάθος κατανόηση των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών που επικρατούσαν στον ελλαδικό χώρο αρκετές δεκαετίες πριν από την έναρξη αλλά και κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς (1935-2017), διακεκριμένος ιστορικός, πανεπιστημιακός και συγγραφέας, αναδεικνύει τις εξουσιαστικές σχέσεις στους κόλπους της υπόδουλης ελληνικής κοινωνίας και δίνει μια λογική ερμηνεία τού πως οδηγήθηκαν οι Έλληνες στους εμφύλιους πολέμους και στη δολοφονία του Καποδίστρια.

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς

Το κείμενό του, που έφερε τον τίτλο «Ταξική δομή και σχέσεις εξουσίας», είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» πριν από σαράντα ακριβώς χρόνια, στις 24 Μαρτίου 1985:

Έχουν πει πως η εθνική επέτειος είναι μια ευκαιρία για εθνικό φρονηματισμό και για προβληματισμό. Το αποτέλεσμα αναμένεται ευθέως ανάλογο με τις προθέσεις και τα ζητούμενα της κοινωνικής και πολιτικής εξουσίας. Η αποτελεσματικότητα όμως μιας επετειακής εκδήλωσης, ως προς το φρονηματισμό και τον προβληματισμό, είναι συνάρτηση του επιπέδου των γνώσεών μας για το εορταζόμενο ιστορικό γεγονός.

Τα λέγω αυτά όχι για να εισαγάγω τον αναγνώστη σε κάποια νέα γνώση, αλλά για να υπενθυμίσω κάτι ειπωμένο· ότι, όπως και με πολλά άλλα «κεφάλαια» της νεότερης ιστορίας μας, έτσι συμβαίνει και με το 1821: γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα ή, καλύτερα, γνωρίζουμε πολλά για δευτερεύουσες όψεις του και ελάχιστα ή και τίποτα για την ουσία. Είναι γνωστό βέβαια πως το είδος της προσφερόμενης γνώσης συναρτάται με το επίπεδο ανάπτυξης της κοινωνίας και με τη μορφή της πολιτικής εξουσίας. Πρέπει ίσως να προσθέσω πως, καθώς η ιστορία συνιστά εξαιρετικά ευαίσθητο τομέα της γνώσης, η επιλογή της ιστορικής ύλης που προσφέρεται για «κατανάλωση» συνδέεται απολύτως με σοβαρές κοινωνικές και πολιτικές επιλογές.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.3.1985, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Σ’ αυτά τα εισαγωγικά έθιξα απλώς ένα ζήτημα που απαιτεί πολλή μελέτη, για να προχωρήσω στο θέμα του σημειώματός μου, δηλαδή σε μια σύντομη αναφορά στο καίριο ζήτημα των σχέσεων εξουσίας που διαμορφώθηκαν στη διάρκεια του πολέμου της ελληνικής ανεξαρτησίας. Είναι ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα της ιστορικής έρευνας για την εποχή εκείνη, επειδή σχετίζεται με συνολικότερα ζητήματα σχέσεων στο οικονομικό, στο κοινωνικό και στο ιδεολογικό επίπεδο.

Όταν λοιπόν έχω να διερευνήσω τις εξουσιαστικές σχέσεις που διαμορφώθηκαν στη διάρκεια της Επανάστασης, την εξέλιξή τους και τον τρόπο λειτουργίας τους, είμαι υποχρεωμένος να εξετάσω, πρώτα-πρώτα, την πραγματικότητα στο επίπεδο των σχέσεων εξουσίας που είχε διαμορφωθεί στην προεπαναστατική υπόδουλη ελληνική κοινωνία, καθώς και τις προοπτικές που εμφάνιζαν αυτές οι σχέσεις.

Από την εξέταση του πολύπλοκου αυτού ζητήματος, που συνδέεται τελικά με τις κάθε φορά διαμορφωμένες κοινωνικές σχέσεις —και το χαρακτηρίζω πολύπλοκο, επειδή δεν μπορώ να αποφύγω τη συνεξέταση των οικονομικών σχέσεων και της ιδεολογίας—, αναδεικνύονται με αρκετή σαφήνεια μερικές σημαντικές μεταβολές στον κοινωνικό σχηματισμό του υπόδουλου ελληνισμού, που μπορούμε να τις παρακολουθήσουμε ανετότερα μετά τα μέσα του 18ου αιώνα. Πρόκειται κυρίως για το σχηματισμό και τη σταδιακή άνδρωση και ωρίμανση μιας ελληνικής αστικής τάξης, η οποία άρχισε να εμφανίζει εξουσιαστικές τάσεις σε τοπικό επίπεδο, αφού δεν προσφερόταν άλλη δυνατότητα, και να παρεμβάλλεται στον ως τότε διαμορφωμένο εξουσιαστικό συσχετισμό δυνάμεων της ελληνικής κοινωνίας. Και μάλιστα, αρκετά πριν από την έναρξη της Επανάστασης, πρόβαλε, κυρίως μέσα από τις ιδεολογικές επιλογές της με ταξικά χαρακτηριστικά, ως ισχυρός εξουσιαστικός παράγοντας.

Η νέα κοινωνική τάξη εισήλθε στον πόλεμο της ανεξαρτησίας διαθέτοντας ως στηρίγματα των εξουσιαστικών προοπτικών της, αφού γι’ αυτές γίνεται λόγος εδώ, την οικονομική ισχύ της, το διεθνή χαρακτήρα των οικονομικών δραστηριοτήτων της και τη νέα ιδεολογία· εκεί, η αστική τάξη είχε να διεκδικήσει την εξουσία, δηλαδή τη διεύθυνση του Αγώνα, από την παραδοσιακή διοικητική αριστοκρατία, κεντρική και περιφερειακή, γραφειοκρατική και γαιοκτητική, η οποία, εκτός από πλούτο και κοινωνική ισχύ, διέθετε και μακρά πείρα της λειτουργίας των διοικητικών μηχανισμών σε τοπικό επίπεδο και είχε επιβληθεί, μαζί με τον ανώτερο κλήρο, ως ηγεσία του υπόδουλου έθνους· απέναντι σ’ αυτή τη δεδομένη επιβολή, η αστική τάξη πρόβαλε την ιδέα της δημιουργίας κράτους.

Από την αρχή της Επανάστασης αναδείχτηκαν οι εξουσιαστικές αντιθέσεις, που τις όξυνε η προοπτική της δημιουργίας κράτους, γιατί ήταν φανερό πως, καθώς μια επανάσταση γεννά εξουσία, όποιος θα είχε στα χέρια του τη διεύθυνση του Αγώνα θα έθετε τη σοβαρότερη υποψηφιότητα για την άσκηση της εξουσίας στο μελλοντικό κράτος· και ήταν η αστική τάξη που είχε πρωταγωνιστήσει στην προετοιμασία, οργανωτική, υλική και ιδεολογική, της Επανάστασης.

Η εξέλιξη των γεγονότων έδειξε πόσο σοβαρό ήταν το ζήτημα της διεύθυνσης του Αγώνα, δηλαδή της άσκησης της εξουσίας, αφού οι σχετικές συγκρούσεις άρχισαν πολύ νωρίς: η άφιξη του Δ. Υψηλάντη, τον Ιούνιο του 1821, στην επαναστατημένη Πελοπόννησο, ως εντολοδόχου του αδελφού του αρχηγού της Φιλικής Εταιρείας, με σκοπό να αναλάβει την οργάνωση της Επανάστασης, ήταν η αφορμή για να εκδηλωθούν και με βίαιο τρόπο οι εξουσιαστικές αντιθέσεις. Ας σημειωθεί μάλιστα πως, όσο συνεχιζόταν ο πόλεμος, τόσο πιο ισχυρή πρόβαλλε η νέα εξουσιαστική ομάδα της στρατιωτικής ηγεσίας, που αναδείχτηκε στο πεδίο της μάχης· η παρεμβολή της νέας ομάδας ήταν ένας υπολογίσιμος παράγοντας στην πάλη για την εξουσία, επειδή η στρατιωτική ηγεσία διέθετε την ισχύ των όπλων, λαϊκή βάση και μεγάλη αίγλη. Εντούτοις, το γεγονός ότι η στρατιωτική ηγεσία δεν ήταν μια εξουσιαστική ομάδα με κοινωνικές ιδιότητες, της αφαιρούσε μέρος από τις εξουσιαστικές δυνατότητές της και την υποχρέωνε σε κοινωνικές συμμαχίες που μπορεί να φαίνονται, ή και να είναι, περίεργες, αλλά δεν είναι ανεξήγητες.

Αν έχω λάβει υπόψη αυτούς τους συσχετισμούς δυνάμεων, τις δυνατότητες και τις προοπτικές των εξουσιαστικών ομάδων, παλαιών και νέων, της, επαναστατημένης πια, ελληνικής κοινωνίας, μπορώ να επιχειρήσω μια εκτίμηση, έστω και σχηματική για την ώρα, των συγκρούσεων για την εξουσία. Και καταρχήν να διαπιστώσω πως τα κρισιμότερα σημεία τους ανιχνεύονται, εκτός από την άφιξη του Δ. Υψηλάντη, στη διαμόρφωση των πλειοψηφιών στις εθνοσυνελεύσεις, στην ανάδειξη των ανώτατων διοικητικών οργάνων, στις ανοιχτές πολεμικές συγκρούσεις (εμφύλιοι πόλεμοι) και στις συγκρούσεις της καποδιστριακής περιόδου.

Προσεγγίζοντας λοιπόν αυτού του είδους το εμπειρικό υλικό και υποβάλλοντάς το στην επιστημονική κριτική, παρατηρώ πως στο πλαίσιο όλων των αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων για την εξουσία οι παραδοσιακές εξουσιαστικές ομάδες ήταν σε θέση να διατηρήσουν τα «κεκτημένα», αλλά όχι χωρίς δυσχέρειες. Σ’ αυτό συντέλεσε και το γεγονός ότι στους κόλπους της αστικής τάξης αναδείχτηκαν πολύ πιο έντονα οι ιδεολογικές και κοινωνικές διαφορές που υπήρχαν και πριν από την Επανάσταση.

Η πραγματική εικόνα του συσχετισμού δυνάμεων στο επίπεδο άσκησης της εξουσίας προήλθε από τους εμφύλιους πολέμους: η παραδοσιακή διοικητική αριστοκρατία και η άνω αστική τάξη, αφού προηγουμένως συγκρούστηκαν μεταξύ τους, δημιουργώντας από ταξική άποψη ασαφείς συμμαχίες, πέτυχαν τελικά μαζί μια, ασαφή επίσης, νίκη απέναντι στις άλλες εξουσιαστικές ομάδες· ήταν μια ασάφεια σύμφωνη με την ασάφεια του προεπαναστατικού κοινωνικού σχηματισμού και με τις εξουσιαστικές περιπλοκές που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια του Αγώνα.

Η ασάφεια αυτή των εξουσιαστικών σχέσεων και δυνατοτήτων διευκόλυνε τον Καποδίστρια στην εγκαθίδρυση ενός εξουσιαστικού σχήματος που δεν αντιστοιχούσε στο διαμορφωμένο από την Επανάσταση συσχετισμό δυνάμεων. Ο αποκλεισμός όμως των εξουσιαστικών ομάδων της ελληνικής κοινωνίας από την άσκηση της, κρατικής πλέον, εξουσίας λειτούργησε γι’ αυτές ως σήμα συναγερμού, επειδή η εξουσιαστική ιδιότητα αναπαράγεται κυρίως μέσα από την άσκηση της εξουσίας. Έτσι πρέπει ίσως να ερμηνευθεί η τελική σύγκρουση που κατέληξε στη δολοφονία του Κυβερνήτη.

Πηγή: https://www.in.gr