Ο ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΟΣ ΚΑΙ Η ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ!

Η Βίβλος του Γουτεμβέργιου

23 Φεβρουαρίου 1455: Ο εφευρέτης της τυπογραφίας, Ιωάννης Γουτεμβέργιος, τυπώνει το πρώτο βιβλίο, τη Βίβλο.

Στα μισά του 15ου αιώνα είχαν ήδη δημιουργηθεί όλες οι προϋποθέσεις για τη γέννηση της τυπογραφίας. Καταρχήν, τα χαρτιά και οι μελάνες είχαν βελτιωθεί αισθητά. Έπειτα, η πρώτη εκτυπωτική μέθοδος, η ξυλογραφία, είχε προσφέρει μία τεχνογνωσία εβδομήντα, σχεδόν, χρόνων. Η εμπειρία αυτή βοήθησε στην κατανόηση όλων των τρωτών σημείων της μεθόδου και κατέδειξε τους τομείς στους οποίους έπρεπε να επικεντρωθεί η έρευνα. Το πρόβλημα της πίεσης κατά την εκτύπωση των αντιτύπων ήταν από τα πρώτα που έπρεπε να επιλυθούν. Η πίεση έπρεπε να σταματήσει να ασκείται με το χέρι και να αντικατασταθεί από κάποια μηχανική διάταξη. Μόνο έτσι θα επιτυγχάνονταν ομοιόμορφη μελάνωση των αντιτύπων και ποιοτικό αποτέλεσμα.

Ακόμη, η χάραξη των κειμένων στις ξυλογραφικές πλάκες προϋπέθετε εξειδικευμένους τεχνίτες και πολύωρη δουλειά. Έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος ώστε να κατασκευαστούν γράμματα μεμονωμένα, τα οποία στη συνέχεια θα συνδυάζονταν για τη σύνθεση του κειμένου. Έτσι, δε θα υπήρχε ανάγκη να χαράσσεται κείμενο κάθε φορά από την αρχή. Τα ξύλινα γράμματα-στοιχεία, εφεύρεση του Κόστερ, όπως είδαμε, δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις μιας ποιοτικής εκτύπωσης και δεν έδιναν μεγάλο αριθμό αντιτύπων. Κάποιο άλλο υλικό έπρεπε να αντικαταστήσει το ξύλο.

Ο άνθρωπος που θεωρείται ότι εφεύρε την τυπογραφία –μια και δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι γνώριζε τα μεταλλικά στοιχεία που χρησιμοποιούσαν ήδη στην Ανατολή- είχε την υποδομή μιας τέχνης που αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη, αυτή της χρυσοχοΐας. Από την άλλη κατόρθωσε να εφεύρει το τυπογραφικό πιεστήριο. Έτσι έφτασε σε μια παραγωγική εκτυπωτική μέθοδο. Ο άνθρωπος αυτός ήταν ο γερμανός Γιόχαν Γκούτενμπεργκ.

 ΟΙ ΕΦΕΥΡΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΟΥ

Ο Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg ή εξελληνισμένα Ιωάννης Γουτεμβέργιος ήταν γιος του Friele Gensfleis (Φρίλε Γκένσφλάις), χρυσοχόου από το Mainz (Μάιντς) και της Elsa Wilse (Έλσα Βίλσε) από το Guten Berg (Καλό Βουνό). Γεννήθηκε την τελευταία δεκαετία του 14ου αιώνα και κράτησε ως επώνυμο τον τόπο καταγωγής της μητέρας του. Μέχρι το 1428 έζησε στο Μάιντς, όπου μεγαλώνοντας άσκησε το επάγγελμα του πατέρα του. Ως χρυσοχόος μυήθηκε, από τα μικρά του κιόλας χρόνια, στην επεξεργασία των μετάλλων, στη δημιουργία κραμάτων, στο χάραγμα σφραγίδων και στην κατασκευή πήλινων καλουπιών για την παραγωγή κοσμημάτων και νομισμάτων.

Το 1438, ίδρυσε στο Στρασβούργο μία μικρή εταιρεία κατασκευής καθρεπτών, επάνω στους οποίους τύπωνε σύντομες επιγραφές.

Το συμφωνητικό της εταιρείας, που περιλαμβάνει τρεις ακόμη συνεταίρους, αναφέρει την αξιοποίηση «μυστικών τρόπων γραφής». Από τα πρακτικά μιας δίκης που πραγματοποιήθηκε για να προσβληθούν κάποιοι όροι του συμφωνητικού, έγινε γνωστό ότι ο Γουτεμβέργιος φύλασσε μυστικά ένα ξύλινο πιεστήριο και ότι είχε αγοράσει μόλυβδο και άλλα υλικά, απαραίτητα για τις έρευνές του σχετικά με τις εκτυπώσεις. Οι μελετητές οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι η τυπογραφία γεννήθηκε εκείνη τη χρονιά.

Από το 1444 και για μία περίοδο πολλών ετών, ο τόπος εργασίας του Γουτεμβέργιου δεν ήταν απόλυτα γνωστός. Μία πηγή αναφέρει ότι το 1442 ο Γουτεμβέργιος ήταν ο ιδιοκτήτης του πρώτου τυπογραφείου, που ιδρύθηκε στο Μάιντς. Το μόνο γνωστό στοιχείο είναι ότι δανείστηκε κατά καιρούς χρήματα για τον εξοπλισμό τυπογραφείου. Στο τυπογραφείο του κατασκεύαζε μεταλλικά στοιχεία-γράμματα με την βοήθεια ειδικών καλουπιών, σχεδιασμένων για τον σκοπό αυτό.

 Τα τυπογραφικά στοιχεία

Για την κατασκευή ενός καλουπιού απαιτούνταν, καταρχήν, μία ξύλινη ράβδος σε μορφή παραλληλεπίπεδου. Επάνω σε αυτή χαράζονταν ανάγλυφο και αντίστροφο (με καθρεπτισμένη μορφή) ένα γράμμα του αλφαβήτου. Η ράβδος που έφερε το χάραγμα του γράμματος, πιέζονταν επάνω σε εύπλαστο και ανθεκτικό πηλό, δημιουργώντας ένα αποτύπωμα. Το αποτύπωμα αυτό χρησίμευε ως καλούπι για τη χύτευση (μεταφορά του μετάλλου σε υγρή μορφή μέσα στο καλούπι) σκληρού μετάλλου. Το αποτέλεσμα της χύτευσης ήταν ένα ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο, στη μία επιφάνεια του οποίου βρίσκονταν ανάγλυφο το αποτύπωμα του γράμματος. Αργότερα, ο Γουτεμβέργιος αντικατέστησε τις ξύλινες ράβδους με μεταλλικές και τα πήλινα καλούπια με μπρούτζινα ή ορειχάλκινα για τη χύτευση πιο μαλακών μετάλλων, όπως μολύβδου ή χαλκού.

Ο Γουτεμβέργιος πειραματίστηκε πολύ με τα μέταλλα των στοιχείων και κατέληξε στην χρήση ενός κράματος από μόλυβδο, αντιμόνιο και κασσίτερο. Ο κασσίτερος χρησιμοποιήθηκε γιατί ο μόλυβδος από μόνος του οξειδώνεται (σκουριάζει) ταχύτατα και μετά την χύτευση κατέστρεφε τα μολύβδινα στοιχεία. Το αντιμόνιο προστέθηκε για να αυξήσει την αντοχή των στοιχείων στη φθορά της χρήσης.

Οι αναλογίες των μετάλλων δεν ήταν σταθερές και τα πειράματα συνεχίστηκαν και μετά την εποχή του, μέχρι το 18ο αιώνα, οπότε αυτές οριστικοποιήθηκαν. Τα στοιχεία του Γουτεμβέργιου ήταν κούφια, γεγονός που τα διαφοροποιεί από τα σημερινά, αλλά ως προς το ύψος, παρουσιάζουν ελάχιστες διαφορές.

Με τα στοιχεία αυτά, ο Γουτεμβέργιος συνέθετε λέξεις, με τις λέξεις αράδες (στίχους-γραμμές), με τις αράδες στήλες και με αυτές σελίδες. Η κάθε σελίδα προσαρμόζονταν σφιχτά σε ένα τετράγωνο τελάρο. Τα δύο μαζί αποτελούσαν την εκτυπωτική πλάκα, η οποία τοποθετούνταν στην κατάλληλη υποδοχή της μηχανικής διάταξης του πιεστηρίου.

 Η εφεύρεση του πιεστηρίου

Ο Γουτεμβέργιος αξιοποίησε κατασκευαστικά στοιχεία του πιεστηρίου των οινοποιών και της μηχανικής διάταξης των βιβλιοδετείων της εποχής, όπως τα πλαίσια και το στρόφαλο. Επέφερε αρκετές μετατροπές σ’ αυτά για την υποδοχή της εκτυπωτικής πλάκας και έδωσε οδηγίες για την κατασκευή της. Έτσι έφτασε στην εφεύρεση του τυπογραφικού πιεστηρίου, το οποίο έδωσε, για πρώτη φορά, τη δυνατότητα εκτύπωσης του χαρτιού και από τις δύο όψεις (αμφίπλευρη εκτύπωση).

Στο πιεστήριο υπήρχε ένα σταθερό επίπεδο, πάνω στο οποίο εφαρμόζονταν η εκτυπωτική πλάκα-φόρμα. Αυτή δέχονταν μελάνη σε λεπτή και ομοιόμορφη στρώση, με ειδικά ταμπόν (χοντρό ύφασμα ή δέρμα εμποτισμένο με μελάνη) από δέρμα. Επάνω της τοποθετούνταν το φύλλο του χαρτιού ή της περγαμηνής που επρόκειτο να δεχθεί την μελάνη, και πάνω από αυτό μερικά ακόμη φύλλα, για τη σωστή κατανομή της πίεσης. Ένας άξονας που είχε τη μορφή βίδας (ελικοειδής κοχλίας) κατέληγε σε μια ξύλινη πλάκα, που ασκούσε πίεση στα βοηθητικά χαρτιά και το εκτυπωτικό υπόστρωμα, το οποίο μετατρέπονταν σε αντίτυπο. Η πίεση εφαρμόζονταν με την περιστροφή μιας ράβδου, η οποία προσαρμόζονταν στον κεντρικό άξονα του πιεστηρίου και ήταν εμπειρικά ελεγχόμενη. Αποτέλεσμα ήταν η ποιότητα της αποτύπωσης των στοιχείων να μην είναι πάντα η ίδια.

Χαρακτηριστικά του πιεστηρίου του Γουτεμβέργιου ήταν η δυνατότητα οριζόντιας κίνησης της τυπογραφικής φόρμας επάνω στη σταθερή επιφάνεια, στην οποία τοποθετούνταν. Η κίνηση επιτυγχάνονταν με τη χρήση δρομέων κάτω από τη φόρμα, επάνω στη σταθερή επιφάνεια του πιεστηρίου. Με το μηχανισμό αυτό, η φόρμα σπρώχνονταν κάτω από την πλάκα πίεσης, που κινούνταν σε κάθετη διεύθυνση και τραβιόταν έξω από αυτή για να μελανωθεί.

 Οι μελάνες

Ο Γουτεμβέργιος πειραματίστηκε, επίσης, πολύ με τις μελάνες εκτύπωσης. Αρχικά, χρησιμοποίησε τις μελάνες των ξυλογραφικών εκτυπώσεων, που ήταν ένα μείγμα από λάδι λιναριού (λινέλαιο) και καπνιά. Αργότερα, όμως, δοκίμασε να παρασκευάσει μελάνη με ρετσίνι, τερεβινθέλαιο (νέφτι) και διάφορα χρωστικά. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία λιπαρής μελάνης ειδικά για την τυπογραφία. Η μελάνη αυτή, προσέφερε ομοιογενή στρώση επάνω στα στοιχεία της φόρμας και έδινε το πλεονέκτημα ομοιόμορφης μεταφοράς από τη φόρμα στο εκτυπωτικό υπόστρωμα. Ακόμη, στέγνωνε γρήγορα και είχε καλή πρόσφυση στο χαρτί και στην περγαμηνή.

 ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΟΥ

Ένα από τα πρώτα δείγματα της δουλειάς του, που τυπώθηκε το 1454 στο τυπογραφείο της Μάιντς, θεωρείται το Τούρκικο Ημερολόγιο. Το έργο αυτό αποτελούσε προειδοποίηση για τον επικείμενο κίνδυνο από μία ενδεχόμενη τουρκική εισβολή στην Ευρώπη, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453. Στο Γουτεμβέργιο, επίσης, αποδίδονται ορισμένα συγχωροχάρτια και σχολικές γραμματικές.

Το αριστούργημα, όμως, του Γουτεμβέργιου είναι η Βίβλος. Η Βίβλος έμεινε στην ιστορία ως η Βίβλος των 42 στίχων, επειδή οι περισσότερες σελίδες της έχουν 42 στίχους. Αποτελείται από 1280 περίπου σελίδες, βιβλιοδετημένες σε δύο τόμους. Τυπώθηκαν συνολικά 150 αντίτυπα, 120 σε χαρτί και 30 σε περγαμηνή, στο τυπογραφείο που ίδρυσε ο Γουτεμβέργιος στη Μάιντς, με τη χρηματοδότηση του Fust. Το όλο εγχείρημα χρειάστηκε πάνω από πέντε χρόνια για να πραγματοποιηθεί, και το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία του εξαιρετικότερου δείγματος τυπογραφίας όλων των εποχών.

Τα 290 στοιχεία, γράμματα, σημεία στίξης και διάφορα σύμβολα, που κατασκευάστηκαν για την εκτύπωσή της, έχουν το χαρακτήρα των χειρόγραφων βιβλίων της εποχής. Τα διαστήματα μεταξύ των λέξεων είναι απόλυτα ίσα, καθώς και τα διαστήματα μεταξύ των στίχων (διάστιχα). Όλοι οι στίχοι έχουν το ίδιο μήκος και είναι απόλυτα ευθυγραμμισμένοι μεταξύ τους, από την δεξιά και από την αριστερή μεριά της σελίδας (κείμενο στοιχισμένο). Οι σελίδες, εκτός από κείμενο, περιλαμβάνουν χρωματιστά διακοσμητικά πλαίσια και πρωτογράμματα. Αυτά τυπώθηκαν από ξυλογραφικές πλάκες με διαφορετικά χρώματα και επειδή δεν αποτυπώθηκαν καλά, σχεδιάστηκαν από πάνω με το χέρι. Τα ξυλογραφικά σχέδια μελανώνονταν ξεχωριστά, αλλά τυπώνονταν μαζί με τα κείμενα, με μία μόνο πίεση του πιεστηρίου.

Ο Γουτεμβέργιος, αν και εξαίρετος μάστορας-τυπογράφος, αποδείχθηκε λιγότερο ικανός στις οικονομικές διαπραγματεύσεις και συμφωνίες. Το αποτέλεσμα ήταν ο χρηματοδότης του -και συνεταίρος αργότερα στην επιχείρηση- να τον σύρει στα δικαστήρια, να του αποσπάσει το «εργαστήριο των βιβλίων» με τα περισσότερα εργαλεία και υλικά και να καρπωθεί, τελικά, τα έσοδα από τις πωλήσεις της Βίβλου, η οποία ολοκληρώθηκε και κυκλοφόρησε στο εμπόριο το 1456.

Ένα χρόνο αργότερα, το 1457, κυκλοφόρησε και ένα μεγαλοπρεπές Ψαλτήριο. Η διακόσμηση του βιβλίου αυτού περιλάμβανε πολύχρωμα πρωτογράμματα και λεπτά διακοσμητικά σχέδια. Το Ψαλτήριο, όπως και η Βίβλος, απαίτησαν πολύχρονες προσπάθειες και τυπογραφικές δοκιμές έως ότου ολοκληρωθούν.

Ο Γουτεμβέργιος δεν έπαψε να ασχολείται με την τυπογραφία, αλλά δεν κατάφερε να ανακάμψει οικονομικά. Προς το τέλος της ζωής του, ένας ηγεμόνας από το Νασάου τον λυπήθηκε και τον έκανε μέλος της Αυλής του, προσφέροντάς του αφορολόγητη αργομισθία. Το 1468, ο μεγάλος δημιουργός και προικισμένος εφευρέτης, πέθανε φτωχός. Η αξία της προσφοράς του, όμως, τόσο σημαντική για την ανθρωπότητα, του χάρισε την αθανασία της υστεροφημίας.

 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΓΟΥΤΕΜΒΕΡΓΙΟΥ

Σε λιγότερο από μία δεκαετία από τον θάνατο του Γουτεμβέργιου, λειτουργούσαν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Δυτικής Ευρώπης τυπογραφικά εργαστήρια. Τα βιβλία αναπαράγονταν σε χιλιάδες αντίτυπα. Η αριστοκρατία έπαψε να είναι ο μοναδικός αποδέκτης της γνώσης. Το τυπωμένο βιβλίο έγινε προσιτό σε μεγαλύτερο αριθμό πολιτών.

Αλφαβητάρια, γραμματικές, έπη και μύθοι των λαών του κόσμου, θρησκευτικά και φιλοσοφικά κείμενα είναι τα βιβλία που χαρακτηρίζουν τα πρώτα χρόνια της τυπογραφίας. Πολύς κόσμος μάθαινε γραφή και ανάγνωση, γιατί το βιβλίο είχε γίνει φθηνό και προσιτό. Η τυπογραφία βοήθησε ενεργά στην πολιτισμική επανάσταση της Αναγέννησης.

Πηγή: http://www.bizdim.gr, https://www.sansimera.gr