ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ!

ΛΙΝΑ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΥ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΕΡΑΣΤΑ, ΟΛΓΑ ΧΑΡΑΜΗ

Τα Αλευρομουντζουρώματα του Γαλαξιδίου, ένα έθιμο μοναδικό σε όλη την Ελλάδα. (Φωτογραφία: ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΠΑΣ/pculiar.com)

Α

Αλευρομουντζουρώματα

Στο Γαλαξίδι το αλεύρι αποτελεί βασικό συστατικό της Καθαράς Δευτέρας. Τα Αλευρομουντζουρώματα είναι ένα έθιμο μοναδικό στην Ελλάδα, που θεωρείται ότι έφεραν κάποτε Γαλαξιδιώτες ναυτικοί είτε από τη Σικελία είτε από την Ινδία και το οποίο αποτελεί την κορύφωση των αποκριάτικων εθίμων της ευρύτερης περιοχής.
Είναι η μέρα που το γαλήνιο και ήσυχο συνήθως λιμάνι του Γαλαξιδίου ξεσηκώνεται σύσσωμο. Κάτοικοι και επισκέπτες φοράνε παλιά ρούχα, προμηθεύονται σακούλες με αλεύρι και επιδίδονται σε ένα ατέλειωτο αλευρομουντζούρωμα. Τα τελευταία χρόνια, πολλοί προσθέτουν φούμο στο αλεύρι, δίνοντας χρώμα και ένταση στο έθιμο, εξοπλίζονται με μάσκες ελαιοχρωματιστών και το απολαμβάνουν σαν μικρά παιδιά. Κάποιοι αργά το βράδυ, όταν η γιορτή «σβήνει», ξεπλένονται με μια βουτιά στη θάλασσα. Αν δεν είστε εξοικειωμένοι ή προτιμάτε να παρακολουθήσετε από απόσταση ασφαλείας, σταθείτε στη δεξιά πλευρά του λιμανιού, την Πέρα Πάντα, μια όμορφη προμενάδα που οδηγεί στο άγαλμα της Γαλαξιδιώτισσας Μάνας. –B. Κ.

Β

Βλάχικος Γάμος

Κατά την επικρατέστερη άποψη, το έθιμο του Βλάχικου Γάμου έφεραν στη Θήβα οι Βλάχοι της Πίνδου. Διαιωνίζει στοιχεία της λατρείας του Διονύσου, με κυρίαρχο τα άσεμνα λόγια, τα «γαμικά», όπως λέγονται, που φέρνουν γέλιο και διάθεση για πειράγματα. Οι ενδυμασίες, συχνά αυθεντικές βλάχικες, φέρουν περίτεχνα κεντήματα στους ποδόγυρους και είναι πλούσιες σε σύμβολα. Την Κυριακή της Αποκριάς, τα σόγια γαμπρού και νύφης βγαίνουν στους δρόμους χωριστά το ένα από το άλλο χορεύοντας και τραγουδώντας, για να τελέσουν το Προξενιό. Την Καθαρά Δευτέρα το μεσημέρι, συναντιούνται στην κεντρική πλατεία της Θήβας και το γλέντι φουντώνει με πίπιζες και νταούλια. Έπονται τα Αρραβωνιάσματα, η παράδοση των Προικιών, το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης. Οι σκωπτικοί διάλογοι γίνονται όλο και πιο προκλητικοί, με αρχιτελετάρχη τον «καπετάνιο» των Βλάχων. –Β. Κ.

Γ

Γενίτσαροι

Οι Γενίτσαροι της Νάουσας με τις φουστανέλες, τα φλουριά και τις προσωπίδες τους. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΦΟΣ)

Οι πρωταγωνιστές της ναουσαίικης Αποκριάς φορούν φουστανέλα, φλουριά, φυλαχτά, «ζώστρες» (αλυσίδες), κεφαλόδεσμο και μια κέρινη ή γύψινη προσωπίδα –κληροδότημα από γενιά σε γενιά– που κρύβει συναισθήματα και εκφράσεις: όλοι είναι ίσοι και ίδιοι. Μαζί με τους Γενίτσαρους περιφέρονται στην πόλη οι Μπούλες, άντρες πάλι που υποδύονται με σοβαρότητα τις γυναίκες και φορούν πολύχρωμη γυναικεία φορεσιά, για να συμβολίσουν τον ερχομό της άνοιξης. Το πανάρχαιο έθιμο συνδέθηκε στους νεότερους χρόνους με την Τουρκοκρατία και μέχρι σήμερα οι επισκέπτες είναι απλοί παρατηρητές, δίχως να μπορούν να μεταμφιεστούν. Η πομπή του μπουλουκιού ξεκινά στις 7 το πρωί και περνά από τα σπίτια της Παλιάς Πόλης, για να καταλήξει τέσσερις ώρες μετά στην πλατεία Αλωνιών. Ζουρνάδες και νταούλια τούς συνοδεύουν και, όταν φτάσουν στο δημαρχείο, ζητούν άδεια από τον δήμαρχο να τελέσουν το έθιμο. Τότε ξεκινούν και οι χοροί. –O. X.

Δ

Δρώμενα σκωπτικά

Απόκριες σήμαινε πάντα ελευθεριότητα και κατάργηση των ορίων, κι αυτό αποδίδεται σήμερα στους εορτασμούς με σκωπτικά δρώμενα γεμάτα βωμολοχίες, άσεμνα τραγούδια και πειράγματα που έχουν βαθιές διονυσιακές ρίζες. Παλαιότερα, μάλιστα, οι βραδιές των μασκαράδων συνεπάγονταν απόλυτη ελευθερία ηθών, την οποία κάλυπτε και κρατούσε για πάντα μυστική η εκάστοτε αποκριάτικη στολή. Σχεδόν σε όλη την Ελλάδα θα γίνετε αυτήκοοι μάρτυρες σκωπτικών τραγουδιών και πειραγμάτων και θα δείτε φαλλόμορφα αντικείμενα, ωστόσο το κορυφαίο δρώμενο αυτού του είδους είναι το τυρναβίτικο Μπουρανί.

Στον Τύρναβο, εκτός από τους φαλλούς, θα δείτε να παρελαύνουν και ευφάνταστα άρματα στη μεγάλη παρέλαση της Κυριακής.(Φωτογραφία: ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΟΥΣΙΩΡΑΣ/pculiar.com)

Εδώ, πέρα από το καρναβάλι της τελευταίας Κυριακής, ο μεγάλος πρωταγωνιστής εμφανίζεται την Καθαρά Δευτέρα και είναι ο βασιλιάς φαλλός, ο οποίος... περιφέρεται στην πόλη σε όλες τις πιθανές μορφές: ποτήρια, ψωμιά, μπαλόνια, σουβενίρ. Οι επισκέπτες όχι μόνο συμμετέχουν κανονικά στις εκδηλώσεις, αλλά και ο άγραφος αποκριάτικος νόμος τούς υποχρεώνει να προσκυνήσουν δι’ ασπασμού τον βασιλιά φαλλό και, παρά την αμηχανία τους, να αποδεχτούν όλες τις βωμολοχίες και τις άσεμνες χειρονομίες των μπουρανήδων. –O. X.

Ε

Ευετηρία

Ευετηρία είναι η ευφορία της γης και της σοδειάς, η γονιμότητα και η υγεία ανθρώπων και ζώων. Αυτά ακριβώς προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν οι αγροτικές κοινωνίες με τις τελετουργίες τους σε κομβικές στιγμές του έτους, κυρίως στο πέρασμα από τον χειμώνα στην άνοιξη. Τα αγροτικά δρώμενα που σώζονται σήμερα διατηρούν πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά, αλλά εκείνο που εντυπωσιάζει περισσότερο είναι της Νέδουσας στη Μεσσηνία, το μοναδικό στο οποίο επιβιώνουν και οι τρεις τελετουργικές πράξεις: όργωμα-σπορά, γάμος-τεκνοποίηση, θάνατος-ανάσταση. Νωρίς το πρωί της Καθαράς Δευτέρας θα ακολουθήσετε τον Αγερμό, την τελετουργική πομπή που κυκλώνει όλο το χωριό και κρατάει μακριά το κακό. Μαζί σας θα είναι άνθρωποι με μουντζουρωμένα πρόσωπα και κάπες, νταούλια και φλογέρες. Ακολουθεί ο τελετουργικός Χορός των Τράγων από έναν θίασο που φοράει κέρατα και κουδούνια, η Αροτρίαση και η Σπορά – εδώ οι συμμετέχοντες, μεταμφιεσμένοι σε βόδια, οργώνουν την πλατεία με άροτρο. Ο Γάμος και η Τεκνοποίηση γίνονται εν μέσω πειραγμάτων, βωμολοχιών και γέλιου και οδηγούν στον Φόνο του γαμπρού και στη συμβολική Κηδεία. Η ολοκλήρωση των δρώμενων και η απαιτούμενη «κάθαρση» έρχονται με την Ανάστασή του, όπου η ζωή επιβάλλεται του θανάτου, εξασφαλίζεται η καρποφορία και το γλέντι ξεκινά. –O. X.

Ζ

Ζάπους

Η εντυπωσιακή κεφαλοστολή του Σοχού, το περίφημο καλπάκι. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΦΟΣ)

Ζάπους λέγονται οι φωτιές που ανάβουν στις γειτονιές του Σοχού το βράδυ του Σαββάτου πριν από την Καθαρά Δευτέρα και γύρω από τις οποίες στήνονται γλέντια. Ο συμβολισμός έχει να κάνει με την προσπάθεια του ανθρώπου να «σπρώξει» τον ήλιο ψηλά, να φέρει την καλοκαιρία δηλαδή, και είναι μόνο η αρχή για όσα θα ακολουθήσουν στο θεσσαλονικιώτικο χωριό. Την Κυριακή θα γίνει ο Γάμος και θα εμφανιστούν οι μασκαράδες της Αράπκας, φορώντας παλιόρουχα ανάποδα. Την Καθαρά Δευτέρα το απόγευμα, είναι η μεγάλη παρέλαση των κουδουνοφόρων, οι οποίοι αυτοαποκαλούνται τα «καρναβάλια» του Σοχού. Φορούν γιδοπροβιές, κόκκινες εσάρπες, βαριά κουδούνια και τα περίφημα καλπάκια, κεφαλοστολές που φέρουν ουρά αλεπούς και πολύχρωμες κορδέλες και φτάνουν το ένα μέτρο ύψος. Από τον Φεβρουάριο ήδη, μπουλούκια κουδουνοφόρων χορεύουν στις γειτονιές, κραδαίνοντας τις γκλίτσες και κουνώντας εκστατικά τα κουδούνια τους. –O. X. 

Η

Η νύχτα των στοιχειών

Στις αποκριάτικες αμφιέσεις της Άμφισσας κυριαρχεί το δέρμα, θυμίζοντας ότι η πόλη κάποτε ήκμασε χάρη στα βυρσοδεψεία της Χάρμαινας. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΦΟΣ)

Στο αποκριάτικο έθιμο της Άμφισσας πρωταγωνιστές είναι οι ψηλές, απόκοσμες ανθρωπόμορφες φιγούρες. Το δέρμα που φορούν και οι κουδούνες που έχουν κρεμασμένες πάνω τους τα στοιχειά, αλλά και οι υπόλοιποι χαρακτήρες που παίρνουν μέρος, θυμίζουν ότι η Άμφισσα ήκμασε κάποτε χάρη στη βυρσοδεψία και την κουδουνοποιία. Επίκεντρο των δρώμενων είναι η συνοικία της Χάρμαινας, κοντά στην πηγή όπου βρισκόταν η Λενιώ όταν, σύμφωνα με τον θρύλο, τη χτύπησε ο κεραυνός. Ο ερωτευμένος μαζί της Κωνσταντής, μην αντέχοντας τον χαμό της, στοίχειωσε κι έκτοτε το Στοιχειό του Κωνσταντή πρωταγωνιστεί στο έθιμο. Την Παρασκευή το βράδυ γίνεται το «Ξύπνημα του Κωνσταντή». Μαζί του ξυπνάνε και τα υπόλοιπα στοιχειά και το έθιμο κορυφώνεται το Σάββατο, με μια μεγάλη πομπή που περνάει από τους χαμηλά φωτισμένους δρόμους, για να καταλήξει στην κεντρική πλατεία της πόλης. –Β. Κ.

Θ

Θαλασσινό καρναβάλι

Το Θαλασσινό Καρναβάλι της Χαλκίδας φέτος διανύει την τέταρτη χρονιά του. Οι εκδηλώσεις που το πλαισιώνουν ξεκινούν σήμερα (24/2) με τα Γαϊτανάκια του Ευρίπου. Περισσότεροι από 1.500 χορευτές πλέκουν γαϊτανάκια στην παραλία της Χαλκίδας, στον ρυθμό του τοπικού καβοντορίτικου χορού. Το Σάββατο 9/3 θα γίνει μεγάλη παρέλαση με τίτλο «Τα καρναβάλια του κόσμου στον Ευβοϊκό», ενώ ακολουθεί η Λευκή Νύχτα κι ένα μεγάλο πάρτι στους δρόμους της πόλης με ζωντανή μουσική, κεράσματα και τα εμπορικά καταστήματα να παραμένουν ανοιχτά με εκπτώσεις έως αργά τη νύχτα.

Την Κυριακή 10/3 το πρωί, ζογκλέρ και κλόουν ξεχύνονται στους δρόμους για το παιδικό πάρτι και στις 19.00 ακολουθεί η τελετή λήξης του καρναβαλιού στο στενό του Ευρίπου, που φέτος έχει ως θέμα την Αργοναυτική Εκστρατεία. Μεγάλες κατασκευές στήνονται και στις δύο πλευρές του Ευβοϊκού, φιγούρες πετάνε με drones στον αέρα κι άλλες πλέουν στη θάλασσα συνοδεία σύγχρονων ηχητικών και φωτιστικών εγκαταστάσεων. Στη θάλασσα θα καεί κι ο Καρνάβαλος με πυροτεχνήματα, που δίνουν στο δρώμενο φαντασμαγορική χροιά. –Β. Κ. 

Ι

Ιταλικό καρναβάλι – Ζάκυνθος

Οι μικροί καρναβαλιστές παρελαύνουν στο κέντρο της Ζακύνθου. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΑΤΑΚΗΣ/pculiar.com)

Στο νησί του Ιονίου το καρναβάλι οι ντόπιοι το παίρνουν πολύ στα σοβαρά. Η Καρναβαλική Επιτροπή του δήμου έχει ξεκινήσει τις συνεδριάσεις από νωρίς, ενώ οι ομάδες και οι σύλλογοι πλησιάζουν σιγά σιγά στο τέλος των προετοιμασιών τους, που έχουν κρατήσει μήνες. Η Τσικνοπέμπτη είναι μεγάλη μέρα: οι κάτοικοι μαζεύονται γύρω από ψησταριές που στήνονται παντού και το απόγευμα, στην πλατεία Αγίου Παύλου, γίνεται η έναρξη του καρναβαλιού με την είσοδο του Κόντε Καρνάβαλου, υπό τους ήχους της Φιλαρμονικής. Το Σάββατο της Αποκριάς ξεχωρίζει η αναβίωση βενετσιάνικου γάμου του 16ου αιώνα με θεατρικά κοστούμια, τοξότες και σαλπιγκτές, στην πλατεία Αγίου Μάρκου, ενώ αργότερα ξεκινά η βραδινή παρέλαση με τίτλο «Κόκκινη Νύχτα», όπου όλα –στολές, μπαλόνια, πυροτεχνήματα, κονφετί– είναι κατακόκκινα. Η μεγάλη παρέλαση της Κυριακής της Αποκριάς ξεκινάει στις 15.00 από την Καμάρα του Αγίου Λαζάρου και κρατάει περίπου μέχρι τις 19.30, οπότε ξεκινάει η πορεία για την κηδεία του Καρνάβαλου στην πλατεία του Αγίου Μάρκου. Εκεί θα παρακολουθήσετε και ένα δρώμενο στα πρότυπα της «Ζακυνθινής Ομιλίας», είδους λαϊκού θεάτρου δρόμου. –Λ. Κ.

Κ

Καλόγερος

Οι πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης έφεραν στη Δράμα το έθιμο του Καλόγερου, το οποίο αναβιώνει στο χωριό Καλαμπάκι, 12 χλμ. νότια της Δράμας. Το πρωί της Δευτέρας της Μικρής Αποκριάς (μία εβδομάδα πριν από την Καθαρά Δευτέρα), συγκεντρώνονται οι νέοι του χωριού. Ένας από αυτούς ντύνεται καλόγερος με δέρματα ζώων, φορώντας κουδούνια στη μέση του. Το φούμο στο πρόσωπο και η κουκούλα κάνουν τη μορφή του ακόμα πιο τρομακτική. Το φασαριόζικο μπουλούκι γυρνάει στα σπίτια του οικισμού, πειράζει τους κατοίκους και ζητάει κεράσματα. Αφού περάσει από όλα, η παρέα κατευθύνεται στην πλατεία του χωριού, όπου μαζεύονται και όλοι οι κάτοικοι. Το μιμητικό όργωμα με το αλέτρι γύρω γύρω στην πλατεία, η σπορά με σιτάρι και καλαμπόκι και το πότισμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την αγροτική ζωή και λειτουργούν συμβολικά ως καλοί οιωνοί για τη σοδειά που έρχεται. Στην πλατεία το γλέντι συνεχίζεται με μουσική και χορό. –Λ. Κ.

Λ

Λαγάνες και άλλα...

Τα καλοψημένα κρεατικά της Τσικνοπέμπτης δίνουν το σήμα για την έναρξη της κρεοφαγικής περιόδου του Τριωδίου. Μετά από δέκα μέρες ακριβώς, την Καθαρά Δευτέρα, ξεκινάει η σαρανταήμερη νηστεία. Μέχρι τότε, χοιρινό, ρόστο από μοσχαρίσιο νουά, λουκάνικα καταναλώνονται ελεύθερα, ενώ την εβδομάδα που προηγείται της Καθαράς Δευτέρας, και ειδικά την Κυριακή, είναι η σειρά των τυριών, εξ ου και η ονομασία Κυριακή της Τυροφάγου, για την ομαλή μετάβαση από την κρεοφαγία στη νηστεία. Το σαρακοστιανό τραπέζι δεν είναι πλήρες χωρίς τη λαγάνα, το επίπεδο και άζυμο ψωμί που φτιάχνεται μόνο μία ημέρα τον χρόνο. Όσπρια και θαλασσινά συμπληρώνουν το μενού, ενώ απαραίτητος είναι και ο χαλβάς του μπακάλη, μαστιχωτός και με πολλές «κλωστές».

Αν αποφασίσετε να περάσετε την Καθαρά Δευτέρα εκτός σπιτιού, κλασικοί προορισμοί είναι η Χαλκίδα με τους πολλούς θαλασσινούς μεζέδες, το Λαύριο και το λιμανάκι στην Πάχη Μεγάρων. Όπου και αν επιλέξετε να πάτε για φαγητό, καλό είναι να έχετε προνοήσει για κράτηση. –Λ. Κ.

Μ

Μανιταρογλέντια και ζουρνάδες

Μπορεί τα Ανακατωσάρια να σταμάτησαν να διοργανώνονται, αλλά στα Γρεβενά θα γιορτάσουν και φέτος τις Απόκριες με καθημερινές εκδηλώσεις. Από την Τσικνοπέμπτη μέχρι και την Καθαρά Δευτέρα η πόλη θα κινείται σε καρναβαλικούς ρυθμούς, με επίκεντρο την πλατεία Αιμιλιανού. Η μπάντα κρουστών του Δημοτικού Ωδείου θα γεμίζει μουσική τους δρόμους, σχολεία και τοπικοί σύλλογοι θα εκφραστούν καλλιτεχνικά με χορό και θέατρο, ενώ οι συναυλίες και τα πάρτι θα είναι καθημερινή υπόθεση. Μη χάσετε τις μπάντες με τα χάλκινα και τους ζουρνάδες, αλλά και τους αποκριάτικους φανούς το βράδυ της 10ης Μαρτίου. Μοναδική εμπειρία και το Μανιταρογλέντι, στις 8 Μαρτίου (11.00, πλατεία Αιμιλιανού), όπου οι Μανιταρόφιλοι Ελλάδας, οι Μανιταρόφιλοι Δυτικής Μακεδονίας και το Μουσείο Μανιταριών Λάβδας συνεργάζονται για να μαγειρέψουν με εκλεκτά ελληνικά μανιτάρια και να κεράσουν τους παρευρισκομένους. –Λ. Κ. 

Ν

Ναύπλιο

Το αρχοντικό Ναύπλιο δεν θα μπορούσε παρά να διοργανώνει ένα από τα πιο φινετσάτα καρναβάλια της χώρας, που αντλεί την έμπνευσή του από το αντίστοιχο της Βενετίας. Αναδεικνύονται με αυτόν τον τρόπο οι έντονες βενετσιάνικες επιρροές στην αρχιτεκτονική της πόλης, όπως για παράδειγμα το γνωστό οχυρό Μπούρτζι.

Στο καρναβάλι του Ναυπλίου κυριαρχεί μια ατμόσφαιρα θεατρική με έμπνευση από τη Βενετία. (Φωτογραφία: EPA/BOUGIOTIS VANGELIS)

Φέτος, το τελευταίο Σάββατο της Αποκριάς, το ιστορικό κέντρο της πόλης θα μετατραπεί σε μεγάλη σκηνή με ξυλοπόδαρους, τυμπανιστές και θεατρικά δρώμενα. Το Αναπλιώτικο Καρναβάλι ολοκληρώνεται την Κυριακή με μια παρέλαση που εναρμονίζεται με τον μεσαιωνικό χαρακτήρα της πόλης. Το παραδοσιακό κάψιμο του Καρνάβαλου γίνεται στην πλατεία Συντάγματος και ακολουθούν συναυλίες από νεανικά μουσικά σχήματα. Η μεγάλη αμμουδιά της Καραθώνας είναι ιδανική για το πέταγμα του αετού, ενώ οι ψαροταβέρνες και τα ουζερί όλης της πόλης κατακλύζονται από κόσμο. Παράλληλα με τις εκδηλώσεις που γίνονται μέσα στην πόλη, ήθη και έθιμα αναβιώνουν στα χωριά του Δήμου Ναυπλιέων σε συνεργασία με τους πολιτιστικούς συλλόγους. Τον λόγο έχουν οι φωτιές στις πλατείες, τα παραδοσιακά εδέσματα και το κρασί για τους περαστικούς. –Β. Κ.

Ξ

Ξάνθη

Η Ξάνθη φιλοξενεί κάθε χρόνο το μεγαλύτερο καρναβάλι της Βόρειας Ελλάδας. Το φετινό Ξανθιώτικο Καρναβάλι – Θρακικές Λαογραφικές Εορτές (carnivalofxanthi.gr) πραγματοποιείται από τις 4 έως τις 10 Μαρτίου και έχει ως θέμα τον έρωτα. Πέρα από τις μεταμφιέσεις, τα αποκριάτικα πάρτι και το ξεφάντωμα, αναζητήστε και ενδιαφέρουσες πολιτιστικές εκδηλώσεις, όπως παρουσιάσεις βιβλίων, προβολές και παραστάσεις, πολλές από τις οποίες διοργανώνονται από τη δραστήρια Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης (ΦΕΞ). Ενδεικτικές δράσεις, ο ιστορικός περίπατος στην παλιά πόλη (καθημερινά έως 8/3 στις 09.00, Λαογραφικό Μουσείο), το εργαστήρι κατασκευής μάσκας για παιδιά (κατόπιν εγγραφής) και η βραδιά μιλόνγκα-τάνγκο (9/3, 22.30 στην Καπναποθήκη ΦΕΞ). Η μεγάλη καρναβαλική παρέλαση της 10ης Μαρτίου ξεκινά στις 13.00 – να είστε προετοιμασμένοι να δοκιμάσετε τις αντοχές σας όσον αφορά την πολυκοσμία. Την ίδια μέρα, στις 18.30, η δράση μεταφέρεται στη γέφυρα του ποταμού Κόσυνθου, όπου το «κάψιμο του Τζάρου» σηματοδοτεί τη λήξη του καρναβαλιού. –Λ. Κ.

Ο

Όργωμα

Το όργωμα είναι ένα από τα στάδια των αποκριάτικων τελετουργικών και συμβολίζει την έκκληση για καρποφορία της γης, μια τακτική των παλιών αγροκτηνοτροφικών κοινωνιών που ήθελαν να «εξευμενίσουν» τα στοιχεία της φύσης. Τα περισσότερα δρώμενα ανά την Ελλάδα δεν το συμπεριλαμβάνουν πια στον εορτασμό, ωστόσο, εκτός από τη Νέδουσα της Μεσσηνίας, μπορείτε να το δείτε και στη Νάξο, εκεί όπου οι Κουδουνάτοι της Απειράνθου κυκλοφορούν με τις κάπες και τα κουδούνια τους ξεσηκώνοντας τον κόσμο (και τη φύση) και συμμετέχουν σε τέτοιες αναπαραστάσεις, όπως του γάμου, του θανάτου και της ανάστασης.

Αναπαραστάσεις αρχαίων μύθων και μυσταγωγικές λαμπαδηφορίες φέρνουν την έκσταση στο Διονυσιακό Καρναβάλι της Νάξου. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΦΟΣ)

Δεν θα έρθετε έως εδώ όμως μόνο γι’ αυτούς. Σε άλλα χωριά θα συναντήσετε τους Κορδελάτους ή Λεβέντες, που φορούν φουστανέλες και κορδέλες, παραπέμπουν, όπως λέγεται, στους πειρατές και επιδίδονται σε ατέλειωτους αστεϊσμούς, ενώ στη Χώρα της Νάξου διαδραματίζεται το Διονυσιακό Καρναβάλι. Ατμοσφαιρικές λαμπαδηφορίες, αναπαραστάσεις μύθων ή αρχαίων εορτασμών (φέτος το θέμα είναι «Ο ερχομός της Αριάδνης στη Νάξο και η αρπαγή του Διονύσου από τους Τυρρηνούς πειρατές») και τελετουργικοί χοροί με φόντο την Πορτάρα σάς περιμένουν το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς. Την Κυριακή οι εκδηλώσεις ολοκληρώνονται με τη μεγάλη καρναβαλική παρέλαση. Δείτε το πρόγραμμα στο naxoscarnival.com –O. X.

Π

Πάτρα

«Πάτρα» λες και σκέφτεσαι το καρναβάλι. «Καρναβάλι» λες και σκέφτεσαι της Πάτρας. Οι Πατρινοί ασχολούνται με αυτό σχεδόν ολόκληρο το έτος, ενώ, μόλις ανοίξει το Τριώδιο, αρχίζουν τα ξεφαντώματα και οι πρωτότυπες εκδηλώσεις. Θεατρικές και μουσικές παραστάσεις, εκθέσεις, χοροί, παρελάσεις μικρές ή μεγάλες, παιδιών ή ενηλίκων, το Φεστιβάλ Σάτιρας και το διάσημο Κυνήγι του Κρυμμένου Θησαυρού κάνουν την Πάτρα να ζει σε αποκριάτικο ρυθμό από τις 19 Ιανουαρίου –οπότε ο Τελάλης έδωσε το σύνθημα της έναρξης– έως και την Καθαρά Δευτέρα. Με φετινό θέμα «Το Καρναβάλι που γράφει ιστορία και αναμνήσεις», αναμένεται να δούμε στα άρματα ειδικά εφέ, αλλά και ένα άνθινο άρμα, το οποίο επιστρέφει μετά από εννέα χρόνια απουσίας. Την Κυριακή 3/3 θα γίνει η μεγάλη παρέλαση των «Μικρών», την Παρασκευή 8/3 η νυχτερινή παρέλαση και την Κυριακή (10/3) η Μεγάλη Παρέλαση του Πατρινού Καρναβαλιού, που θα ολοκληρωθεί το βράδυ με την καύση του βασιλιά Καρνάβαλου στον μόλο του Αγίου Νικολάου. –Ο. Χ.

Ρ

Ρέθυμνο

Διάσημο πια σε όλη την Ελλάδα, μετά από εκείνο της Πάτρας, το Ρεθεμνιώτικο Καρναβάλι υποδέχεται κάθε χρόνο 100.000 επισκέπτες και πάνω από 15.000 καρναβαλιστές. Με το που δίνεται το σύνθημα του Τελάλη, η γοητευτική παλιά πόλη χορεύει σε καρναβαλικούς ρυθμούς, κάνοντας τους επισκέπτες να χάνουν την αίσθηση του χώρου και του χρόνου. Προβολές, Κυνήγι του Κρυμμένου Θησαυρού, χοροί, παραδοσιακές κρητικές καντάδες, πάρτι και η ποδηλατοβόλτα των μασκαράδων προσελκύουν κόσμο από όλη την Κρήτη και την Ελλάδα. Ο εορτασμός κορυφώνεται το τελευταίο Σαββατοκύριακο. Το απόγευμα του Σαββάτου γίνεται η παιδική παρέλαση με τους μικρούς μασκαράδες και το ίδιο βράδυ η νυχτερινή. Την Κυριακή ακολουθεί η μεγάλη παρέλαση αρμάτων και πληρωμάτων και το βράδυ, στην παραλία της πόλης, καίγεται φαντασμαγορικά ο βασιλιάς Καρνάβαλος. Δείτε το πρόγραμμα στο rethymnocarnival.gr –Ο. Χ.

Σ

Σύμβολα κάθαρσης

Οι φωτιές της Αποκριάς σηματοδοτούν την αλλαγή. Στην πυρά καίγονται τα κακά του χρόνου που πέρασε και από τις στάχτες γεννιούνται καινούργια πράγματα και μαζί αισιοδοξία. Στην Καστοριά τα παιδιά μαζεύουν ξερά κλαδιά και τα αποθηκεύουν σε δεμάτια – το πιο πολύτιμο προσάναμμα για τη μεγάλη φωτιά. Το βράδυ της Κυριακής της Τυροφάγου, η πόλη φωτίζεται από τις μεγάλες εστίες: έτσι καίγονται όλα τα δαιμόνια. Οι Μπουμπούνες της Καστοριάς συμβολίζουν την κάθαρση και τον εξαγνισμό. Τη φωτιά συνοδεύουν χάλκινα όργανα, κρασί και φαγητό. Η πιο ατμοσφαιρική Μπουμπούνα είναι αυτή στο Ντολτσό, την παραδοσιακή συνοικία με τα στενά σοκάκια. Το ίδιο βράδυ, αν δείτε κάπου ένα αυγό κρεμασμένο με κλωστή από έναν πλάστη, μην απορήσετε. Πρόκειται για το έθιμο Χάσκα ή Χάσκαρης. Ο γηραιότερος της οικογένειας ή της ομήγυρης δένει βρασμένα αυγά και τα κατευθύνει στο στόμα των υπολοίπων, οι οποίοι πρέπει να το «χάψουν» με τρεις προσπάθειες. Με το αυγό «κλείνει» το στόμα για τη σαρανταήμερη νηστεία, για να ξανανοίξει την Ανάσταση, πάλι με ένα βρασμένο αυγό. –Λ. Κ.

Τ

Τζαμάλες

Τζαμάλες, οι μεγάλες φωτιές των Ιωαννίνων. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΦΟΣ)

Γύρω γύρω απλώνεται άμμος για λόγους ασφαλείας. Στο κέντρο μεγάλα κούτσουρα και δίπλα τα καζάνια με τη φασολάδα, το κρασί, οι μουσικοί. Το έθιμο της Τζαμάλας στα Ιωάννινα περιλαμβάνει μεγάλες φωτιές που ανάβουν το απόγευμα της Κυριακής πριν από την Καθαρά Δευτέρα και γύρω τους στήνεται γλέντι. Οι φωτιές κρατούν μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες και λειτουργούν καθαρτικά, ξορκίζοντας το κακό. Πάνω από 50 Τζαμάλες στήνονται στα Γιάννενα και στις γύρω περιοχές, με πιο δημοφιλή αυτή του Κάστρου. Στον άτυπο διαγωνισμό για την καλύτερη Τζαμάλα μπορούν να συμμετάσχουν όλοι. Κριτήριο εδώ είναι το ύψος και η ένταση της φωτιάς, αλλά κυρίως το κέφι των συμμετεχόντων. –Λ. Κ.

Υ

Ύπαιθρος

Από την αρχαιότητα ακόμα, ο κόσμος ξεχυνόταν στην ελληνική ύπαιθρο τέτοια εποχή, γιορτάζοντας την αναγέννηση της φύσης. Από τα Ανθεστήρια –ή Διονύσια κατά τον πιο γενικό όρο–, που τελούνταν προς τιμήν του θεού Διονύσου, κατάγονται τα σύγχρονα αποκριάτικα έθιμα. Έθιμα που εντείνουν τη χαρά για τις μέρες που μεγαλώνουν, την εμφάνιση των πρώτων αγριολούλουδων και το τέλος της χειμερινής εσωστρέφειας. Σε αντίθεση με τα αστικά καρναβάλια όπου πολλές εκδηλώσεις γίνονται σε εσωτερικούς χώρους, στα αγροτικά δρώμενα τα πάντα συμβαίνουν στην ύπαιθρο με το βλέμμα στην Καθαρά Δευτέρα, που αποτελεί το πρώτο καλωσόρισμα της άνοιξης. –Β. Κ.

Φ

Φανοί

Δεκαπέντε Φανοί σε δεκαπέντε γειτονιές ανάβουν κάθε χρόνο κατά την κοζανίτικη Αποκριά.(Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΑΦΟΣ)

Δώδεκα ημέρες διαρκούν οι αποκριάτικες εκδηλώσεις στην Κοζάνη (kozanitikiapokria.gr), ξεκινώντας από την Τσικνοπέμπτη. Κορυφαίο δρώμενο οι Φανοί (σ.σ. μεγάλες φωτιές) το βράδυ της Κυριακής της Τυροφάγου. Δεκαπέντε συνολικά, παρουσιάζονται μαζί με την ομάδα τους στην κεντρική πλατεία και επιστρέφουν στη γειτονιά τους για να ανάψουν. Καίνε όλη νύχτα, ενώ γύρω τους στήνεται τραγούδι και χορός. Κάθε Φανός βρίσκεται σε συγκεκριμένο σταυροδρόμι με οικοδεσπότες τους ανθρώπους της γειτονιάς, οι οποίοι φροντίζουν τη φωτιά, το ποτό και το φαγητό, αλλά και το κέφι, που πρέπει να μείνει αμείωτο. Κάθε Φανός έχει και τη δική του μπάντα με χάλκινα πνευστά. Σύλλογοι και ομάδες φορούν παραδοσιακές ενδυμασίες, τα τραγούδια λέγονται στο τοπικό ιδίωμα και συνήθως περιέχουν σεξουαλικές αναφορές, σύμφωνα με το πνεύμα της αποκριάτικης ελευθεριότητας. –Λ. Κ

Χ

Χαρταετός

Οι πρώτοι χαρταετοί φαίνεται ότι κατασκευάστηκαν κατά την αρχαιότητα στην Κίνα και στη Μαλαισία. Ήταν από μπαμπού και μετάξι και είχαν τη διαδεδομένη σε αυτές τις χώρες μορφή του δράκου. Από την Ασία ήρθαν στην Ευρώπη γύρω στο 1400, με τη διαφορά ότι αντί για μπαμπού χρησιμοποιήθηκε ένα λεπτό ξύλινο πηχάκι και αντί για μετάξι παλιές εφημερίδες και χαρτί εν γένει. Την εποχή που οι χαρταετοί ήταν χειροποίητοι, το στοίχημα ήταν ακόμα μεγαλύτερο για τα παιδιά, τους γονείς και κάθε άλλο εμπλεκόμενο στο επιτυχές πέταγμά τους. Ωστόσο, απαραίτητη προϋπόθεση αποτελούν διαχρονικά οι κατάλληλες καιρικές συνθήκες: η απουσία βροχόπτωσης και το απαλό αεράκι που τελικά θα τον σηκώσει ψηλά. –Β. Κ.

Ψ

Ψαράδικος εορτασμός

Οι ψαράδες και οι ναυτικοί της Σκύρου συμμετέχουν με το δικό τους έθιμο, την «Τράτα», στα αποκριάτικα δρώμενα του νησιού. Πρόκειται για ένα ομοίωμα καϊκιού το οποίο κουβαλούν στην πλατεία της Χώρας το μεσημέρι της Κυριακής της Τυροφάγου. Το δρώμενο έχει σατιρικό χαρακτήρα· με έμμετρο λόγο σχολιάζονται οι πολιτικές εξελίξεις, αλλά και τα τεκταινόμενα στο νησί. Αντλεί τις ρίζες του από την κλασική Αθήνα, οι πολίτες της οποίας μία φορά τον χρόνο έψαλλαν τα «εξ αμάξης» στους προύχοντες.

Ο Γέρος και η Κορέλα είναι το κυρίαρχο έθιμο του Σκυριανού Καρναβαλιού. (Φωτογραφία: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΝΗΣ/pculiar.com)

Το άλλο αποκριάτικο έθιμο της Σκύρου, αυτό του Γέρου και της Κορέλας, έχει επίσης τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Λέγεται πως, όταν μια μεγάλη θεομηνία έπληξε το νησί, ο γέρος κτηνοτρόφος που είδε τα ζώα να ξεψυχούν φόρεσε τα κουδούνια τους και κατέβηκε αλαφιασμένος στη Χώρα. Πίσω του έτρεχε ατημέλητη η γυναίκα του, η Κορέλα. Πραγματικά ηχηρή είναι και σήμερα η παρουσία των Γέρων, που βγαίνουν κάθε Σαββατοκύριακο από την αρχή του Τριωδίου φορτωμένοι με κουδούνια, που μπορεί να ζυγίζουν ακόμα και 50 κιλά, και φορώντας τις μαύρες τσοπάνικες κάπες τους ανάποδα. Τον Γέρο συνοδεύει πάντα η Κορέλα, πίσω από την αμφίεση της οποίας βρίσκεται και πάλι άντρας. Κινούνται ρυθμικά και ο ήχος που παράγουν οι κουδούνες δίνει στη σκυριανή Αποκριά αρχέγονο παλμό. –Β. Κ.

Ω

Ωδή στη φύση

Ουσιαστικά τα δρώμενα της Αποκριάς αποτελούν μια ωδή στη φύση, ώστε αυτή να ξυπνήσει. Περισσότερο ή λιγότερο εμφανής από τόπο σε τόπο, ο συμβολισμός γίνεται με τραγόμορφες φορεσιές και κουδούνια. Από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα, εκτός του Σοχού και της Σκύρου, είναι εκείνα των Μπαμπούγερων Σερρών και του Μεσότοπου Λέσβου.

Κυριακή και Καθαρά Δευτέρα στο Φλάμπουρο Σερρών, οι Μπαμπούγεροι, φορώντας δέρματα αιγοπροβάτων, κωνικές κεφαλοστολές γεμάτες χάντρες, μαντίλια και πολύχρωμες κορδέλες, χορεύουν ασταμάτητα σείοντας τα κουδούνια τους. Στα πορτοκάλια που κρατούν ο κόσμος μπήγει κέρματα – ένα έθιμο που συμβολίζει τη συγχώρεση.

Την ίδια στιγμή, στον Μεσότοπο Λέσβου οι κτηνοτρόφοι ζώνονται τα κουδούνια των ζώων τους, βάφουν με φούμο τα πρόσωπά τους και φορούν παραδοσιακά μαντίλια ή καπέλα από νεροκολοκύθες, φτερά κόκορα και γαλοπούλας. Οι κουδουνάτοι χτυπούν με το φαλλόμορφο ραβδί τους τη γη για να ξυπνήσει, ενώ της πομπής ηγείται ο Γέρος ή Μπρουστνέλλας, ντυμένος με ολόσωμο λευκό εσώρουχο στο οποίο έχει ζωγραφιστεί ένας φαλλός. Αφού διασχίσουν όλο το χωριό, το γλέντι αρχίζει με τον ερωτικό αράπικο χορό δύο βρακοφόρων. –Ο. Χ.

Πηγή: http://www.kathimerini.gr