Η ΦΥΣΗ ΕΙΝΑΙ ΚΑΛΗ Ή ΚΑΚΗ;

Vincent Van Gogh, The Starry Night, June 1889, The Museum of Modern Art, New York

Του Νίκου Τσούλια

Είναι ερώτημα κλασικό με φιλοσοφική χροιά και αφορά κατ’ ουσία το μείζον ζήτημα των σχέσεων φύσης και κοινωνίας. Εξ αρχής πρέπει να σημειώσουμε ότι οι έννοιες «καλό – κακό» έχουν περιεχόμενο με βάση την αντίληψη και προφανώς το συμφέρον του ανθρώπου.
Και είναι λάθος ουσιώδες να αναζητούμε μια ανάλογη θεώρηση για τη φύση, για τον απλό λόγο ότι η όποια τελεολογία της φύσης δεν ταυτίζεται με την αντίστοιχη του ανθρώπου.

Ο άνθρωπος και η κοινωνία επωάστηκαν μέσα στη φύση, αλλά παράλληλα ο άνθρωπος μέσω του πολιτισμού του μετασχηματίζει τη φύση κάνοντας την πιο ευνοϊκή για τις δικές του επιθυμίες και επιδιώξεις. Η φύση πλέον επηρεάζεται από την κοινωνία όλο και πιο πολύ, ενώ και η ίδια επηρεάζει την εξέλιξη του ανθρώπου. Οι σχέσεις μας με τη φύση δεν είναι σταθερές. Στις εποχές όπου ο άνθρωπος βρισκόταν σε προϊστορικές περιόδους ένιωθε τα στοιχεία της φύσης πολύ εχθρικά. Η επιβίωσή του ήταν κυριολεκτικά φοβερά δύσκολη και συχνά επερχόταν η απόλυτη καταστροφή εκτεταμένων πληθυσμών από τις απότομες κλιματολογικές αλλαγές ή από τις λεγόμενες φυσικές καταστροφές: πυρκαγιές, σεισμούς, πλημμύρες, κατολισθήσεις κλπ

Η φύση στη Γη ήταν η μήτρα που επώασε τη ζωή και συνεργεί διαρκώς στο θαυμαστό ταξίδι της εξέλιξης, ένα ταξίδι με συνεχή καταστροφή και δημιουργία, με εξαφανίσεις έμβιων ειδών και εμφανίσεις νέων ειδών με σταθερή πάντα κατεύθυνση τη διαρκή αύξηση της βιολογικής ποικιλομορφίας και της πολυπλοκότητας των έμβιων συστημάτων με αποκορύφωμα την εμφάνιση του ανθρώπου, στον οποίο όμως κάποτε θα γίνει υπέρβαση. Έτσι, μέσω της δικής μας συνείδησης η φύση μπόρεσε να «αυτοπαρατηρηθεί» και να αποκτήσει νόημα μέσω του νοήματος της ζωής και του ανθρώπου.

Αν δούμε την εικόνα της φύσης έξω από τα όρια του γαλάζιου πλανήτη μας, τότε θα καταλάβουμε τη φιλικότητα της γήινης φύσης. Η Γη προστατεύει τη βιόσφαιρα με το μαγνητικό της πεδίο από τις απόλυτα καταστροφικές κοσμικές ακτίνες αλλά και με την ατμόσφαιρά της και την οζονόσφαιρά της δίνει τη δυνατότητα να αναπτυχθεί ποικιλότροπα το φαινόμενο της ζωής. Έξω από τα όρια της τα πάντα είναι εχθρικά και κάθε βήμα που κάνει ο άνθρωπος στις έρευνες της αστροναυτικής είναι προσεκτικό και καλά προετοιμασμένο με τη χρήση της πιο εξελιγμένης τεχνολογίας.

Αλλά και αυτή η πέραν της Γης φύση είναι η μεγαλύτερη μήτρα που γέννησε τις πρώτες προϋποθέσεις για να δημιουργηθεί ο πλανήτης μας και οι ιδιαίτερες συνθήκες του. Πώς μπορούμε λοιπόν να προσδιορίζουμε με τις έννοιες «καλού – κακού» τη φύση, όταν ακόμα και αυτό που φαντάζει στα μάτια μας σήμερα εχθρικό ήταν σε προηγούμενη κοσμική φάση συνθήκη για τη δημιουργία της Γης; Θεωρώ ότι ο άνθρωπος έχει μια εμμονή με τις έννοιες αυτές, εμμονή που έχει σχέση με φοβικά σύνδρομα, με θρησκευτικές θεωρήσεις, με χρησιμοθηρικές πρακτικές, με κοντόφθαλμες οπτικές και μάλλον με «στενό» τρόπο σκέψης.

Συχνά στην πορεία των πολιτισμών έχει αναδειχθεί ένα αίτημα περί επιστροφής στη φύσηιδιαίτερα μετά την βιομηχανική επανάσταση και την αποξένωση και την αλλοτρίωση που δημιουργήθηκε στο μαζικοποιημένο πολιτισμό, και εμφανίστηκε αυτό το αίτημα ως μια απόπειρα αθωότητας ή και επανόδου σε δήθεν εποχές και τόπους «τύπου Εδέμ». Προφανώς πρόκειται περί πλάνης. Καμιά επιστροφή δεν είναι δυνατή ούτε πολύ περισσότερο μπορεί να σημαίνει και επανακατάκτηση κάποιας ευτυχίας, γιατί πολύ απλά δεν υπήρξε ποτέ. Ξέρουμε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ότι ανεξάρτητα από τα σημερινά προβλήματα της ανθρωπότητας ποτέ δεν είχαμε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης από τις σημερινές.

«Τα πάντα ρει», είπε ο Ηράκλειτος και είναι πλέον μια μεγάλη κατάκτηση του ανθρώπινου πνεύματος η διαπίστωση (αλλά και η συνεχής προσπάθειά του προς αυτή τη διαπίστωση) ότι η εξέλιξη των φυσικών και κοινωνικών πραγμάτων έχει πάντα μια φορά, εκεί που το βέλος του χρόνου δείχνει το μέλλον. Οφείλουμε όμως να μην ηθικοποιούμε τις λειτουργίες της φύσης, γιατί είναι εκτός κάθε νοήματος. Εκείνο που πρέπει να λύσει ο άνθρωπος είναι το ζήτημα της ηθικής εντός του κόλπου των κοινωνιών του. Αν πρέπει να προσδιορίσει κάποια εικόνα περί «καλού και κακού», έχει νόημα και αξία στο εσωτερικό του πολιτισμού του.

Τις μεγάλες καταστροφές στην ιστορία του ανθρώπου τις έχει κάνει ο άνθρωπος και οι πολλαπλές δομές της εξουσίας, που πάντα αναπτύσσονται για να χειραγωγήσουν την πρόοδο των κοινωνιών. Η πείνα, οι πόλεμοι, οι ανισότητες, οι αδικίες, οι κατατρεγμοί, οι μαζικές εξολοθρεύσεις ανήκουν αποκλειστικά στον πολιτισμό μας. Η φύση είναι αμέτοχη σ’ όλη αυτή τη βαρβαρότητα. Ας μην της αποδίδουμε λοιπόν την έννοια του κακού, γιατί πρόκειται για φοβερά ανορθολογική θεώρηση που έχει ως σκοπό την απάλυνση της δικής μας ευθύνης και ενοχής τόσο απέναντι στο ίδιο το μεγαλείο του «προσώπου του ανθρώπου» όσο και απέναντι της ομορφιάς της ζωής!

Emil Nolde, Large Poppies, 1942

Πηγή: https://anthologio.wordpress.com