ΤΟ ΕΓΩ ΚΑΙ Η ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ!

ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΑΡΑΚΛΑΣ*

Βλέπουμε όχι μόνο ανθρώπους να αυτοκτονούν, αλλά και να διακινδυνεύουν τη ζωή τους αντί να υποτάσσονται στο συμφέρον της επιβίωσής τους. Στη φωτογραφία, σκηνή από τα «Φτερά του έρωτα» του Βιμ Βέντερς: ένας άγγελος προσπαθεί να εμποδίσει τον επίδοξο αυτόχειρα από το άλμα στο κενό.

΄Εχω μνήμη, όπως έχω χέρια, έχω ένα βιβλίο. Αλλά δεν «έχω» ένα εγώ, είμαι ένα εγώ. Ενώ όλα όσα έχω υπάρχουν ανεξαρτήτως του αν συνειδητοποιώ ότι τα έχω, το εγώ δεν προϋπάρχει της πράξης συνειδητοποίησής του. Ο λόγος είναι απλός. Τι θα πει ότι «είμαι ένα εγώ»; Θα πει ότι έχω συνείδηση όλων των πραγμάτων που δεν είμαι. Eνα εγώ είναι κάτι που έχει συνείδηση των βιβλίων, των χεριών, της μνήμης του.

Αυτή η συνείδηση μπορεί πάντα να συνοδευθεί από τη συνείδηση του ότι έχω συνείδηση αυτών των πραγμάτων. Η συνείδηση των πραγμάτων δεν περιορίζεται σε εξωτερικά αντικείμενα – μπορεί παράλληλα να είναι η συνείδηση του εαυτού της ως του όντος που έχει συνείδηση των πραγμάτων. Ομως, αυτή η συνείδηση του εαυτού δεν μπορεί να υπάρξει ανεξαρτήτως της ίδιας της συνείδησης. Δεν μπορεί, γιατί το εγώ είναι η συνείδηση, δεν είναι κάτι άλλο πέραν αυτής. Η συνείδηση πραγμάτων που υπάρχουν ανεξάρτητα της συνείδησής μας αυτών δεν υπάρχει ανεξάρτητα της συνείδησης. Ο φορέας της συνείδησης και το αντικείμενο της συνείδησης συμπίπτουν.

Η παρατήρηση αυτή είναι κάτι που ανακάλυψε ο Φίχτε, ένας ελάχιστα γνωστός στη χώρα μας μαθητής του Καντ. Αυτή η διαπίστωση γίνεται έκτοτε κοινός τόπος, ειδικά στη φαινομενολογική φιλοσοφία. Εδώ θα ενδιαφερθούμε για μία μόνον όψη αυτού του ζητήματος: τις επιπτώσεις που έχει η περίεργη αυτή μορφή ύπαρξης για την πράξη.

Το εγώ δεν υπάγεται στις σχέσεις αιτίας και αποτελέσματος όπως τα πράγματα του κόσμου, όπως, δηλαδή, όλα αυτά που μπορώ να έχω. Το εγώ είναι ελεύθερο, λοιπόν. Είμαι ελεύθερος. Ωστόσο, ελεύθερος να επιλέξω ό,τι θέλω δεν είμαι, γιατί δεν διαθέτω ποτέ τόσες επιλογές! Είμαι όμως ελεύθερος να συνειδητοποιήσω ότι είμαι μια συνείδηση του κόσμου και όχι ένα κομμάτι του. Και αυτό με απελευθερώνει από τα πράγματα του κόσμου, ακριβώς γιατί με κάνει να συνειδητοποιήσω ότι το μόνο που είμαι και δεν έχω είναι μια συνείδηση πραγμάτων και όχι ένα πράγμα.

Με απελευθερώνει από όσα θα μπορούσα να έχω, αλλά με δεσμεύει σε αυτό που δεν μπορώ να το παραμερίσω, γιατί δεν το «έχω» αλλά «είμαι» αυτό. Η ελευθερία του εγώ είναι, συγχρόνως, δέσμευση στην ύπαρξή μου ως εγώ. Γι ’ αυτό μπορώ να αψηφήσω τα πάντα για λόγους «εγωισμού», όπως λέμε. Θυμίζω ότι ο «εγωισμός» έχει στη γλώσσα μας και τη σημασία της «αξιοπρέπειας», που δεν έχει καμία σχέση με την ιδιοτέλεια, αλλά εκφράζει τον «σεβασμό μου για τον εαυτό μου».

Αν ο κόσμος ήταν ένα σφιχτοδεμένο πλέγμα από αιτίες και αποτελέσματα χωρίς βαθμούς ελευθερίας, η συνειδητοποίηση της ελευθερίας μου ίσως θα μου έδινε μόνο τη δυνατότητα να αποσυρθώ από τον κόσμο, να αυτοκτονήσω. Ισως, όμως, να μη μου έδινε καν αυτή τη δυνατότητα, γιατί το σώμα μου –ένα ακόμη πράγμα του κόσμου που υπάγεται στους νόμους του κόσμου– δεν θα υπάκουε σε μια τέτοια εντολή. Αν όμως ο κόσμος μας αφήνει βαθμούς ελευθερίας, όπως όντως κάνει, τότε η συνειδητοποίηση της συνείδησης της ίδιας, δηλαδή η επίγνωση του ότι είμαι ένα εγώ, γίνεται αιτία νέων αποτελεσμάτων χωρίς η ίδια να είναι αποτέλεσμα προγενέστερης αιτίας.

Οι κοινωνικές επιστήμες αδυνατούν να εξηγήσουν γιατί έχουμε την ικανότητα να πράττουμε με τρόπο μη αναμενόμενο, στη βάση των αιτιών που μπορούν να λειτουργήσουν ως κίνητρα για την πράξη μας. Διαπιστώνουν, όμως, ότι το κάνουμε. Βλέπουν όχι μόνο ανθρώπους να αυτοκτονούν, αλλά και να διακινδυνεύουν τη ζωή τους αντί να υποτάσσονται στο συμφέρον της επιβίωσής τους –να αποποιούνται τα ίδια τους τα προνόμια, όπως την 4η Αυγούστου 1789 στο Παρίσι, να αντιστέκονται στον κατακτητή αντί να γίνονται δωσίλογοι, όπως θα επέτασσε το βιοτικό τους συμφέρον–, και γενικά να διαρρηγνύουν την «κανονική» ροή των πραγμάτων – δηλαδή να επαναστατούν. Προκαλούνται ρήξεις στην αιτιακή αλληλουχία του κόσμου από ανθρώπους που δρουν αίφνης ενάντια στο ιστορικό τους πεπρωμένο, στο κοινωνικό τους συμφέρον, ακόμη και στο βιολογικό τους συμφέρον.

Μπορούμε, βέβαια, να μην παραγάγουμε μια τέτοια ρήξη, να υπακούσουμε στο πεπρωμένο, στο συμφέρον, στην αυτοσυντήρηση. Αλλά η δυνατότητα που έχουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε συνείδηση και όχι ένα πράγμα σημαίνει ότι μπορούμε να μην υπακούσουμε σε αυτά. Κι αυτή η δυνατότητα δεν μας επιτρέπει να θεωρούμε ότι πράττουμε απλώς ό,τι αναγκαζόμαστε να πράξουμε. Aρα κι όταν απλώς επιβιώνουμε, πάλι δεσμευόμαστε. Ο αυτόχειρας υπακούει στη δέσμευσή του απέναντι στο εγώ του, ο αντιστασιακός υπακούει στη δέσμευσή του απέναντι στους άλλους, άρα πάλι στο εγώ του, αλλά κι όταν καταπίνω τον «εγωισμό» μου ή παραδίδομαι στην ιδιοτέλειά μου, πάλι έχω δεσμεύσει το εγώ μου. Aπαξ και είμαι ένα εγώ, είμαι ελεύθερος, όχι όμως ελεύθερος να μην είμαι ένα εγώ.

Η ελευθερία μπορεί, όμως, να ευνοείται από τις συνθήκες ζωής μας ή όχι. Αλλού η ελευθερία απαιτεί ηρωισμό, αλλού όχι. Πολιτική ίσως πρέπει να ονομάζεται η πράξη που κατατείνει στη δημιουργία ενός κόσμου ευνοϊκού για την ύπαρξή μας ως εγώ.

* Ο κ. Γιώργος Φαράκλας είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Eχει δημοσιεύσει μελέτες και βιβλία για τον Μακιαβέλι, τον Ρουσό, τον Eγελο, τον Κονδύλη, τον Ψυχοπαίδη κ.ά. Τελευταίο του βιβλίο «Η λογική του κεφαλαίου. Μια κριτική εισαγωγή στον Μαρξ και τον Βέμπερ» (Εστία 2018).

Πηγή: http://www.kathimerini.gr