Ο ΝΟΥΣ, ΠΟΥ ΦΟΒΑΤΑΙ ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΟΣΟ ΤΟ ΣΩΜA ΤΟ ΚΕΝΟ - ERIC-EMMANUEL SCHMITT!

Επιμελείται ο Χρήστος Μαυρόπουλος

-Ας θυμηθούμε την πρώιμη παιδική ηλικία του σύμπαντος.

Αναστέναξε ικανοποιημένος.

- Πριν από δεκατέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια, το σύμπαν βρισκόταν σε κατάσταση μέγιστης πυκνότητας: δισεκατομμύρια δισεκατομμύρια δισεκατομμύρια τόνοι σε μια σταγόνα. Όταν εξερράγη -"Μεγάλη Έκρηξη", η έκφραση που δίνει το όνομά της στη θεωρία- η ύλη διασκορπίστηκε και το σύμπαν επεκτάθηκε. Έκτοτε, συνεχίζει να διαστέλλεται. Η παρατήρηση δείχνει ότι οι γαλαξίες απομακρύνονται από εμάς με ταχύτητα ανάλογη της απόστασης που μας χωρίζει από αυτούς. Μπορούμε να κρίνουμε αυτήν την επέκταση ως άπειρη... Αν γυρίσουμε πίσω τον χρόνο, το σύμπαν ήταν μικρό, θερμότερο και πολύ πυκνό. Στην αρχή, η ενέργεια συγκροτήθηκε από ακτινοβολία, στη συνέχεια η πυκνότητα αυτής της ακτινοβολίας μειώθηκε σε σημείο που έγινε λιγότερο πυκνή από την ύλη. Τότε η ύλη κυριάρχησε στο σύμπαν και οι βαρυτικές δυνάμεις υπερίσχυσαν των ηλεκτρομαγνητικών δυνάμεων. Δέκα δισεκατομμύρια χρόνια αργότερα, οι γαλαξίες είναι το αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων. Και εμείς ενσαρκώνουμε μια συνέπεια αυτών των μεταβολών. Δεν είμαστε τίποτα περισσότερο από αστερόσκονη.

Οι συνταξιδιώτες μου, με το στόμα ανοιχτό και τα μάτια καρφωμένα, έγνεψαν επιδοκιμαστικά. Ένας-ένας, σηκώθηκαν και πήγαν στο τηλεσκόπιο.

Σύντομα, άρχισα να ονειρεύομαι... Τα σιωπηλά αστέρια έκαναν πάντα τους ανθρώπους ομιλητικούς. Θα ήθελα να γράψω όχι την ιστορία των αστεριών, αλλά την ιστορία των ιστοριών τους. Πόσο διαφορετικές ήταν! Ω, δε γύριζα εγώ δεκατέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια πίσω, αρκούμουν να μεταπηδώ από αιώνα σε αιώνα. Αν ο Ζαν-Πιερ μας ζωγράφιζε το σύμπαν σήμερα σύμφωνα με τον Χαμπλ, έναν αιώνα νωρίτερα, ένας επιστήμονας θα το είχε αφηγηθεί σύμφωνα με τον Νεύτωνα, τρεις αιώνες νωρίτερα σύμφωνα με τον Γαλιλαίο, και σύμφωνα με τον Πτολεμαίο κατά τον Μεσαίωνα και την αρχαιότητα‧ σε παλαιότερες εποχές, ένας ποιητής, ένας μάγος ή ένας ιερέας θα είχαν αναπτύξει το αφήγημά τους. Από τότε που οι άνθρωποι συγκεντρώνονται στη μυστηριώδη νύχτα, οι ομιλίες πληθαίνουν. Επειδή δεν αντέχουν την άγνοια, δημιουργούν γνώσεις. Εφευρίσκουν μύθους, εφευρίσκουν Θεούς, εφευρίσκουν έναν Θεό, εφευρίσκουν επιστήμες. Οι Θεοί αλλάζουν, διαδέχονται ο ένας τον άλλον, σβήνουν, όπως και τα κοσμολογικά μοντέλα, και απομένει μόνο μια φιλοδοξία, αυτή της εξήγησης.

Είχα απορροφηθεί τόσο στον συλλογισμό μου που έχασα τη σειρά μου στο τηλεσκόπιο. Ο καθηγητής πανεπιστημίου παρατήρησε την επιφυλακτικότητά μου.

- Δε συμφωνείτε μαζί μου, κύριε φιλόσοφε;

- Ναι, η Μεγάλη Έκρηξη είναι μια ωραία υπόθεση. Αλλά παραμένει μια υπόθεση... που θα εγκαταλειφθεί... όπως και εκείνες που προηγήθηκαν... Κάθε εποχή έχει τον δικό της μύθο.

- Ορίστε; Λέω την επιστημονική αλήθεια.

- Σε κάθε εποχή, λίγα βήματα μακριά από τη φωτιά, ο ρήτορας της ερήμου πιστεύει ότι κατέχει την αλήθεια. Και οι σύγχρονοί του γύρω του μοιράζονται αυτήν την πεποίθηση.

- Αμφισβητείτε τη θεωρία μου;

- Ο χρόνος θα το αναλάβει. Απόψε μας φέρνετε την πιο πρόσφατη επιστημονική ανακάλυψη‧ ωστόσο, γνωρίζεται εξίσου καλά με εμένα, ότι η θεωρία σας θα ξεπεραστεί. Η αλήθεια παραμένει απρόσιτη, υπάρχουν μόνο προσωρινές αλήθειες, απόπειρες αλήθειας. Στην πραγματικότητα, η θεωρία σας εκθέτει τον σύγχρονο τρόπο αντιμετώπισης της άγνοιας.

- Άγνοια; επανέλαβε πνιγμένος.

- Είναι συγκινητικό, έτσι δεν είναι; ψιθύρισα.

Μια αμήχανη σιωπή ακολούθησε την ανταλλαγή απόψεων. Η παρέμβασή μου ήταν ενοχλητική! Από τη σχετικιστική κριτική μου, η ομάδα κράτησε μόνο την αλαζονική πρόκληση‧ ήθελα να είμαι ταπεινός βάζοντας μας -εκείνον, εμάς, εμένα- πίσω στη χιλιετή κλίμακα της ανθρωπότητας, αλλά φάνηκα φαντασμένος.

- Μήπως περιφρονείτε την επιστήμη; συνέχισε, δηκτικά.

- Καθόλου! Την αντιμετωπίζω με προσοχή και σεβασμό, όπως ακριβώς αντιμετωπίζω τους μύθους και τις θρησκείες με προσοχή και σεβασμό.

Επιχειρηματολογώντας, επιδείνωνα την θέση μου. Τοποθετώντας την επιστήμη στο ίδιο επίπεδο με παράλογες μυθοπλασίες, σκανδάλιζε την ομάδα. Διέκρινα μια αυξανόμενη εχθρότητα και προσπάθησα να στρέψω αλλού την προσοχή με μια ερώτηση:

- Θα μπορούσατε, Ζαν-Πιέρ, να μου αναλύσετε τη θεωρία των μαύρων τρυπών; Δυσκολεύομαι να την κατανοήσω.

Ο Ζαν-Πιερ τίναξε τα βλέφαρά του, ικανοποιημένος που είχα επιστρέψει στις τάξεις των μαθητών και που τον είχα επαναφέρει στον θρόνο του ειδικού. Αυτοσχεδίασε μια λαμπρή διάλεξη απ’ το μηδέν.

Η μουσική των επιστημονικών εννοιών είχε ξαναβρεί τον κατευναστικό ρυθμό της. Όλοι χαμογελούσαν. Η "αναίδεια" μου είχε ξεχαστεί.

Χωρίς να συνειδητοποιώ τη βαρύτητα της ιεροσυλίας μου, είχα διακόψει ένα ιερό τελετουργικό, το τελετουργικό της εξήγησης. Όταν οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με οτιδήποτε αξιοπερίεργο -τον ουρανό, το φεγγάρι, τις εποχές, τη γέννηση, τον θάνατο- απαιτούν να διακρίνουν μια αόρατη αρχιτεκτονική κάτω από τον ορατό κόσμο. Ο νους, που φοβάται το άγνωστο όσο το σώμα το κενό, επινοεί διαρκώς ιστορίες για να καταστείλει το αίσθημα της απομόνωσης, ή της αδυναμίας. (σ.μτφ.: Σκεφτείτε τους αρχαίους Έλληνες που δημιούργησαν έναν ολόκληρο κόσμο θεοτήτων για να εξηγήσουν τις δυνάμεις της φύσης, ή τους σύγχρονους συνωμοσιολόγους που ανακαλύπτουν κρυμμένα μοτίβα στα τυχαία γεγονότα. Η επινόηση είναι προτιμότερη από την άγνοια. Όσο επισφαλής κι αν είναι, μια επεξήγηση υπερτερεί της απουσίας της. Η ανάγκη για κατανόηση δεν περιορίζεται σε μια όρεξη για ορθολογισμό, είναι η ανάγκη για καθησυχασμό μέσω της χαρτογράφησης του αγνώστου, μέσω της θέσπισης τάξης στο χάος. Κατά βάθος, κάθε εξήγηση πηγάζει από μία αρχή: τον φόβο ότι δεν την έχουμε.

- Αλλά γιατί;

Το ερώτημα είχε τεθεί. Μια γυναικεία φωνή το είχε διατυπώσει. Ρώτησε ξανά.

- Αλλά γιατί;

Η Σεγκολέν επέμενε. Τα έκπληκτα βλέμματα της έδειξαν τον βαθμό στον οποίο η παρέμβασή της είχε απογοητεύσει.

- Αναφέρετε το πώς, όχι το γιατί. Γιατί υπάρχει το σύμπαν; Γιατί η ενέργεια ξεκίνησε μια κίνηση που οδήγησε στη ζωή; Από μια απλή έκρηξη, καταλήξαμε στο ηλιακό σύστημα ή σε περίπλοκα όντα όπως τα ζώα που είμαστε: γιατί;

- Το γιατί δεν είναι επιστημονικό.

- Εννοείτε ότι ένας επιστήμονας δεν αναρωτιέται ποτέ γιατί;

- Εννοώ ότι ένας επιστήμονας γνωρίζει ότι δεν μπορεί να δώσει επιστημονική απάντηση στο γιατί. Περιορίζεται στο πώς.

- Το γιατί είναι το πιο ενδιαφέρον ερώτημα.

- Αλήθεια; Ένα ερώτημα που δεν έχει απάντηση, παραμένει ενδιαφέρον; Επιτρέψτε μου, Σεγκολέν, να διαφωνήσω. Εσείς, κύριε φιλόσοφε;

Είπε "φιλόσοφος" όπως θα έλεγε "μάγος, αστρολόγος, τσαρλατάνος", γεμάτος θετικιστική αλαζονεία. Του απάντησα:

- Μου αρέσουν μόνο τα ερωτήματα που δεν έχουν απάντηση.

- Α, ναι;

- Ναι. Αναπτύσσουν την περιέργεια και την ταπεινοφροσύνη μου. Δε συμφωνείτε;

Κατάλαβε ότι αν έλεγε έστω και μια λέξη παραπάνω, θα προκαλούσε την επίθεσή μου. Ο διάλογος σταμάτησε εκεί.

Η Σεγκολέν με κοίταξε. Λάτρεις της λογοτεχνίας, είχαμε ήδη ξεκινήσει θερμές συζητήσεις.

- Βλέπετε τη φύση χωρίς να αναρωτιέστε για την κατεύθυνση που παίρνει; Για το νόημά της; Μπροστά σε τόσα θαύματα, δεν μπορώ παρά να σκεφτώ ότι υπάρχει ένας σκοπός, ένας ευφυής σχεδιασμός. Το σύμπαν και η ζωή επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ενός ανώτερου πνεύματος.

- Θεού;

- Θεού. Δεν το πιστεύετε;

Χαμήλωσα τα βλέφαρά μου. Δεχόμουν με δυσφορία την ευθεία προσέγγιση αυτών των θεμάτων και δεν ήθελα να εκθέσω τις προσωπικές μου αντιλήψεις δημοσίως.

Η Σιγκολέν επέμεινε στο ερώτημά της:

- Δεν το πιστεύετε;

- Ο Θεός υπάρχει μέσα μου μόνο ως ερώτημα.

***

La nuit de feu (Η Νύχτα της Φωτιάς)

Éric-Emmanuel Schmitt

Μετάφραση: Χρήστος Μαυρόπουλος

Πηγή: https://www.o-klooun.com/philosophy/oso-episfalis-ki-an-einai-mia-epexigisi-yperteri-tis-apoysias-tis