ΕΛΙΑ…ΠΗΓΗ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ!

Γράφει η Ελένη Σοφού*

Θεόφιλος

Ο Νοέμβριος θεωρείται για την Ελλάδα ο μήνας της ελιάς, αφού είναι συνδεδεμένος με τη συγκομιδή του καρπού της και την παραγωγή του ελαιόλαδου. Βαθιά ριζωμένη στην ελληνική γη, η ελιά δεσπόζει εδώ και χιλιάδες χρόνια στο ελληνικό τοπίο, το φωτίζει με το χαρακτηριστικό γκριζοπράσινο χρώμα της και εμπνέει τους καλλιτέχνες όλων των εποχών από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.

Το δέντρο της ελιάς, τα κλαδιά, τα φύλλα, το μάζωμα του καρπού και η παραγωγή του λαδιού κόσμησαν μοναδικά έργα τέχνης όπως αμφορείς και αγγεία, αποτυπώθηκαν σε τοιχογραφίες και πίνακες ζωγραφικής και αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για ποιητές και λογοτέχνες. 

Στην ελληνική ποίηση, οι πρώτες αναφορές στη χρήση του λαδιού εντοπίζονται στα Ομηρικά έπη. Στην Ιλιάδα το νεκρό Πάτροκλο: «τον λούσαν και τον άλειψαν με μυρωμένο λάδι» οι Αχαιοί (Σ, 350). Στους αγώνες αρματοδρομίας που οργανώνει ο Αχιλλέας προς τιμή του Πάτροκλου, ακόμα και τις χαίτες των αλόγων αλείφανε με λάδι: «...τι τέτοιο αρματηλάτη χάσανε, στον κόσμο ξακουσμένο, που με νερό καθάριο ως τα’λουζε, γεμάτος καλοσύνη με λάδι άκρατο τους περίχυνε τις χήτες...» (Ψ,281). Ενώ η Αφροδίτη: «με αθάνατο ροδόλαδο» άλειφε τον νεκρό Έκτορα να μη γδαρθεί από την κακοποίηση που έκανε στο πτώμα του ο Αχιλλέας (Ψ, 186). Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας διηγείται για τις περιποιήσεις που του έκαναν οι νεράιδες στο παλάτι της Κίρκης: «Σα μ' έλουσε και μ' έτριψε με μυρωδάτο λάδι, μου φόρεσε πεντάμορφη χλαμύδα και χιτώνα...» (K, 364). Κι όταν η βασίλισσα των Φαιάκων ετοιμάζει την κόρη της Ναυσικά να πάει με τις δούλες στο ρέμα, να πλύνουν τα ρούχα: «της έδωσε κι ένα ροΐ χρυσό, γεμάτο λάδι ν' αλείψει αυτή και οι σκλάβες της το σώμα, αφού λουστούνε…» (Ζ,79). 

Συχνή αναφορά στην ελιά γίνεται και στους τραγικούς ποιητές (π.χ Ικέτιδες και Πέρσες του Αισχύλου, Ιφιγένεια εν Ταύρης και Τρωάδες του Ευρυπίδη), οι οποίοι συχνά υμνούν το δέντρο της «ξανθής ελέας» με τον «ευώδη» καρπό. Στις Ηρακλείδες ο Ευριπίδης γράφει: «Κάθονται ικέτες τα παιδιά αυτά του Ηρακλή και τον βωμό με κλώνους από λιόδεντρα στεφάνωσαν…», ενώ στον Οιδίπους επί Κολονώ του Σοφοκλή αναφέρεται: «Θάλλει δε εις την χώραν ταύτην η γλαυκή παιδότροφος ελαία…».

Η ελιά είναι παρούσα και στα κείμενα σύγχρονων Ελλήνων ποιητών και συγγραφέων. Ο Κωστής Παλαμάς γράφει χαρακτηριστικά στο ποίημα του Η Ελιά: «Είμαι του ήλιου η θυγατέρα η πιο απ’όλες χαϊδευτή… είμαι γεμάτη προκοπή… Είμαι η ελιά η τιμημένη…». Επίσης η ελιά είναι παρούσα στο έργο του Η φλογέρα του βασιλιά: «… κ’εσείς ελιές που παίζετε στα φύλλα σας απάνου, τ’ασήμια της ανατολής, της μέρας τα ζαφείρια…». Ο Ανδρέας Κάλβος στις Ωδές για το θάνατο του λόρδου Βύρωνα γράφει: «…Σήμερον κείσαι, ως εύφορος πολύκλωνος ελαία, από τον βίαιον φύσημα σκληρών ανέμων κείται εκριζωμένη… ». Επίσης, στο ποιήμα Εις Ελαίαν αναφέρει: «Σύμβολον της ειρήνης χαιρ’ ευσχήμων ελαία!...Συ δ’ευτύχει, ω ελαία…και γω ευγνωμόνως πάλι θέλει σε υμνήσω». Η ελιά δεσπόζει και στο έργο του Άγγελου Σικελιανού το Πρωτοβρόχι: «Στον ελαιώνα εκειτόμουν, που ευώδαγε το λιόφυλλο ξερό και το χορτάρι…», ενώ στο ποιήμα του Το Διάβα του Ελαιώνα αναφέρεται: «…που΄χε ευωδιάσει με λιόφυλλο το στόμα της κι ελούστη με τα φύλλα και τον ανθό…». 

Ο Στρατής Μυριβίλης τίμησε την ελιά με το ομώνυμο ποιήμα του: «Οι κορμοί των δέντρων είναι βασανισμένοι…οι στριφτές ρίζες βυζαίνουν από την καρδιά της γης, το χρυσό για τη σαλάτα του φτωχού». 

Ο Ιωάννης Πολέμης σε ένα από τα ομώνυμα ποιήματά του για την ελιά γράφει: «Ευλογημένο να΄ναι το χώμα που σε τρέφει κι ευλογημένος ο καρπός που πίνεις απ’τα νέφη κι ευλογημένος τρεις φορές Αυτός που σ’έχει στείλει για το λυχνάρι του φτωχού για τα’άγιου το καντήλι». 

Δεν μπορούμε φυσικά να μην αναφέρουμε το Γιώργο Σεφέρη που στο ποίημα του Αστυάναξ δίνει στην ελιά ανθρώπινα χαρακτηριστικά και ταυτίζει τα ανθρώπινα σώματα με αυτά των δέντρων: «…οι ελιές οι ρυτίδες των γωνιών μας…και το αίμα του αδελφού μας ζωντανό στο χώμα…». 

Ο Γιάννη Ρίτσος ύμνησε την ελιά στη Ρωμιοσύνη: «Ποιός θα σταθεί στον ίσκιο της ελιάς παρέα με το τζιτζίκι…», καθώς και στο Άξιον Εστί: «…μύστης των φύλλων της ελιάς, ο ηλιοπότης και ακριδοκτόνος». Θα κλείσουμε την αναφορά μας στους έλληνες ποιητές – αν και είναι πολλοί ακόμη – με τον Οδυσσέα Ελύτη και το έργο του Ήλιος ο πρώτος: «Και έζησα τ’όνομα το αγαπημένο στον ίσκιο της γιαγιάς ελιάς…χάραξα τα’όνομα το αγαπημένο στον ίσκιο της γιαγιάς ελιάς…». 

Ατελείωτες είναι και οι αναφορές στο ιερό δέντρο της ελιάς στην ελληνική πεζογραφία. Στους περισσότερους κλασικούς λογοτέχνες βρίσκουμε ύμνους για την ελιά, μεταξύ των οποίων Η μαζώχτρα και άλλες ιστορίες (1900) του Αργύρη Εφταλιώτη και το Χρονογράφημα (1930) του Ιωάννη Κονδυλάκη, στο οποίο πρωταγωνιστούν οι ελιές και οι ραβδιστές. Φυσικά δεν είναι δυνατόν να μην αναφερθούμε στον κοσμοκαλόγερο της λογοτεχνίας μας Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τις φτωχές, τίμιες ηρωίδες του, όπως η εξαδέλφη Μαχούλα στη Φαρμακολύτρια (1900): «Η εξαδέλφη Μαχούλα είχεν ελαιώνα εις τα μέρη εκείνα. Την χρονιάν εκείνην ήτο πλουσιοτάτη ελαιοφορία, και αν και ήτο Μάρτιος ήδη το μικρόν καλάθιον, το οποίον εκράτει περι τον αγκώνα της τον αριστερόν, ήτο γεμάτον από ελαίας χαμάδας (ή θρούμπες) ωραίας και στιλβούσας· αι τελευταίαι ελαίαι έπιπτον από τα δένδρα ακόμη περί την άνοιξην…». 

Στρατής Αθηναίος

Στη μυθιστορηματική τριλογία του Παντελή Πρεβελάκη Ο Κρητικός, στο πρώτο του βιβλίο με τίτλο Το Δέντρο (1948), περιγράφει την αγροτική ζωή στην Κρήτη κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας με αναφορές στην ελιά και το ελαιόλαδο: «Τα έλουζε ο ήλιος…τα λιόδεντρα…ξάστραφε δίπλα στα δέντρα…τα φουντωτά κλωνία…τα μύρια ξανθοφυλλά τους...φανέρωνε και από μια ελιά καλοθρεμμένη, βαθυπόρφυρη, με τ’αργυρόλαμπο χνούδι…». Τα ελαιόδεντρα έχουν κεντρική θέση και στα μυθιστορήματα του Νίκου Καζαντζάκη, μεταξύ των οποίων Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1948), Καπετάν Μιχάλης (1953), και Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (1946). Χαρακτηριστική είναι η φράση του: «Οι ελιές, το κάθε φύλλο της ελιάς, έσταζε φως...» (Ο Χριστός ξανασταυρώνεται). 

Η ελιά εξακολουθεί να είναι αγαπημένο δέντρων και των νεότερων συγγραφέων. Ο Βασίλης Ψαριανός τιμά με το διήγημά του Ο θάνατος του ραβδιστή (1996) το δέντρο της ελιάς και το σκληρό αγώνα των φτωχών ανθρώπων της υπαίθρου: «…Ο Μπάρμπα Δημουτσής ήταν ο καλύτερος ραβδιστής του χωριού … μύριζε το χώμα κάτω από το λίοδεντρο από τις μαυρομάτες κι αγαλίαζε η ψυχή … μιλούσε με το δέντρο. Πότε το γαργαλούσε ερωτικά και πότε το χάιδευε σαν παιδί του..». Η Λία Φλέμινγκ με το Κορίτσι κάτω από την Ελιά (2012) βαστά ένα κλαδί ελιάς και κηρύττει την ειρήνη μέσα από τα γεγονότα της μάχης της Κρήτης και της Κατοχής στο νησί. Τέλος στη σειρά βιβλίων, Ιστορίες Νεοελληνικής Μυθολογίας, η Αγγελική Δαρλάση, με το έργο της Η Ελιά (2017), μας καλεί να θυμηθούμε τις παραδόσεις μας που πέρασαν προφορικά από γενιά σε γενιά: «Τότε η ελιά καμάρωνε, φούντωνε και χαιρόταν, γλυκό και πιότερο καρπό ήθελε να καρπίσει, να φάνε, να ευχαριστηθούν πολλοί απ’τις ελιές της…». 

Η ελιά είναι το κόσμημα της ελληνικής γης, το δέντρο που προσαρμόστηκε απόλυτα με το ελληνικό έδαφος και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης σε Έλληνες ποιητές και λογοτέχνες. Ελάχιστα απαιτητική, με την αιωνόβια θητεία της μέσα στο χρόνο, αποτελεί σύμβολο σταθερότητας, και υπομονής!

Σύμβολο αθανασίας και ευφορίας! Σύμβολο αναγέννησης και φωτός! Σύμβολο φιλίας και τιμής! Σύμβολο εξαγνισμού και ελπίδας! Σύμβολο νίκης και ΕΙΡΗΝΗΣ!

 Ελένη Σοφού