ΗΓΕΤΕΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ!

Εξήντα χρόνια, μετά τον πρόσφατο εμφύλιο δεν υπάρχει ακόμη μια απροκατάληπτη ιστορική αφήγηση και εκτίμηση αιτίων, λαθών, εγκλημάτων εκατέρωθεν και επιπτώσεων σε κοινωνία, ιδεολογία και ηθική.

Νίκος Ζαχαριάδης, Φωτό Αρχείου

Κώστας Γεωργουσόπουλος

Η πάγια γνώμη της ιστοριογραφίας δογμάτιζε πως για να έχει κύρος και πειθώ η καταγραφή των ιστορικών γεγονότων χρειάζεται να υπάρχει απόσταση ασφαλείας ανάμεσα στο γεγονός και στην καταγραφή και την κριτική του αποτίμηση.
Η αιτιολογία αυτής της δογματικής αρχής είναι πως όταν καταγράφει κανείς ζέοντα ιστορικά συμβάντα και αποτιμά πράξεις ατόμων ή λαών δεν πρέπει να έχει τις προσωπικές του προτιμήσεις. Είναι φυσικό, λέει η άποψη, ο ιστορικός να έχει απόψεις ακόμη και συναισθήματα θετικά ή αρνητικά για τη μία ή την άλλη πλευρά. Ιδεολογικά, ηθικά, οικονομικά, συχνά προσωπικά επιχειρήματα. Άρα, λέει η θεωρία, καλύτερα να καταγράφει ο ιστορικός τα συμβάντα και να χαρακτηρίζει πρόσωπα, όταν θα έχει καταλαγιάσει ο συναισθηματικός ή ο ιδεολογικός κουρνιαχτός.

Δεν συνέβη πάντα έτσι όμως μέσα στους αιώνες. Ο Ηρόδοτος πράγματι γράφει για τους Περσικούς Πολέμους μια γενιά μετά τα γεγονότα. Αλλά ο Θουκυδίδης όχι μόνον είναι σύγχρονος με τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, αλλά είναι συνάμα και στρατηγός της μιας πλευράς που έλαβε μέρος σε επιχειρήσεις και μάλιστα απέτυχε!

Δεν αναφέρομαι σε απομνημονεύματα πρωταγωνιστών, κυρίως πολιτικών (π.χ. Τσόρτσιλ, Ζούκοφ, Ντε Γκολ), γιατί οι καταθέσεις τους, όντως πολύτιμες, είναι σαφώς άκρως υποκειμενικές και αποδίδουν τα γεγονότα μέσα από την προσωπική ματιά, λογική, συμφέρουσα εκδοχή.

Εξήντα χρόνια, μετά τον πρόσφατο εμφύλιο δεν υπάρχει ακόμη μια απροκατάληπτη ιστορική αφήγηση και εκτίμηση αιτίων, λαθών, εγκλημάτων εκατέρωθεν και επιπτώσεων σε κοινωνία, ιδεολογία και ηθική.

Η συνάντηση και η ανταλλαγή προσωπικών απόψεων του νικητή του Εμφυλίου στρατηγού Τσακαλώτου με τον ηττημένο Μάρκο Βαφειάδη ήταν μια συμβολική κίνηση πριν από είκοσι χρόνια, αλλά δεν αρκεί.

Υπάρχουν βέβαια αρκετά πεζά κείμενα λογοτεχνίας (μυθιστορήματα, νουβέλες) και αρκετά έξοχα ποιήματα (ο νους μου πάει στο μέγα ποίημα του Ρένου Αποστολίδη «Ο λοχίας της αλλαγής»), αλλά η λογοτεχνία, παρότι βαθαίνει όντως τον προβληματισμό, δεν είναι Ιστορία.

Οπως δεν είναι Ιστορία και οι «Πέρσες» του Αισχύλου ούτε οι «Ικέτιδες» του Ευριπίδη (όχι του Αισχύλου!) που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, αλλά στην ουσία είναι τραγικός στοχασμός πάνω στο μέγα πρόβλημα των αιώνων: «Ο άνθρωπος εν πολέμω».

Τα μεγάλα πάντως προβλήματα τίθενται με τους ηγέτες (νικητές ή ηττημένους) των ιστορικών γεγονότων. Δεν θα μείνω, όπως είπα, στα λογοτεχνικά τεκμήρια, αλλά θέλω πάντα να σκέφτομαι πως ο μέγας ΄Ομηρος δημιούργησε έξοχα και σύνθετα ιδεολογικά και ψυχολογικά πορτρέτα ηρώων όπως ο Αγαμέμνων, ο Αχιλλέας, ο ΄Εκτορας, η Ελένη, η Κασσάνδρα κ.τ.λ. πάντα με φόντο τον πόλεμο και τις συνέπειές του. Όμως η Ιστορία μάς προίκισε με την προσωπική μοίρα ενός Θεμιστοκλή, ενός Παυσανία, βυζαντινών αυτοκρατόρων, του Καποδίστρια, του Τρικούπη, του Βενιζέλου, των εξ εκτελεσθέντων πολιτικών μετά το 1922, του Ζαχαριάδη, του Λαμπράκη, του Γεωργίου Παπανδρέου, του Κ. Καραμανλή. Η πρώτη διαπίστωση μελετώντας αυτές τις προσωπικότητες μέσα στα συμφραζόμενα της εποχής τους είναι ότι υπήρξαν ηγέτες αντιφατικοί, με θετικά και αρνητικά στοιχεία που άλλοτε μας υποχρεώνουν να εκτιμήσουμε θετικά το έργο τους και άλλοτε να κατακρίνουμε πράξεις επιβλαβείς για την πορεία των πραγμάτων.

Η πρώτη, νομίζω, αντίδραση σ» αυτή τη διαπίστωση είναι πως και οι ηγέτες των λαών είναι άνθρωποι και είναι ανθρώπινο και λογικό να επιτυγχάνουν και να σφάλλουν, αποτέλεσμα ιδιοσυγκρασίας, παιδείας, ποσότητας πληροφοριών, ιδεολογικής και ηθικής προκατάληψης, ακόμα και προσωπικής έχθρας, μίσους και απέχθειας. Οι ηγέτες έχουν ρίζες παιδείας και απωθημένα και εγωισμούς και μικρότητες. Η διαφορά με τον καθημερινό άνθρωπο πως τα θετικά ή τα αρνητικά τους χαρακτηριστικά λειτουργούν δημόσια, έχουν επιπτώσεις πάνω στην κοινωνία του καιρού τους και χρωματίζουν με φωτεινά ή μαύρα χρώματα την εποχή και τις ενέργειές τους.

Μια τέτοια αντιφατική ιστορική προσωπικότητα υπήρξε ο Νίκος Ζαχαριάδης. Γεννήθηκε σε τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές (Αδριανούπολη) το 1903 και αυτοκτόνησε με απαγχονισμό το 1973, εξόριστος στη Σιβηρία. Οταν πέθανε ο Λένιν ο Ζαχαριάδης ήταν 21 ετών, άρα έζησε ως άνδρας ενταγμένος στο κομμουνιστικό κίνημα την εποχή του Στάλιν, με του οποίου την ηγεμονία ταυτίστηκε και μετά εκείνου τον θάνατο (1953) ακολούθησε τη μοίρα της λεγόμενης αποσταλινοποίησης με τις πρωτοβουλίες του Χρουστσόφ και των διαδόχων του ηγετίσκων.

Για να αντιληφθείτε το ιδεολογικό πλέγμα μέσα στο οποίο δρούσαν οι κομματικά ενταγμένοι της εποχής θα σας καταθέσω άλλη μια φορά τη μαρτυρία του σημαντικού ζωγράφου, γκαλερίστα και φίλου Ασαντούρ Μπαχαριάν. Φυλακισμένος στην Αίγινα μετατίθεται στην Κέρκυρα και οι σύντροφοι ηγέτες στην Αίγινα τού εμπιστεύονται να μεταφέρει στους ομοϊδεάτες της Κέρκυρας την κομματική γραμμή. Ο Μπαχαριάν διαφωνεί, αλλά η πλειοψηφία επικρατεί. Φτάνει στην Κέρκυρα και στους εκεί συντρόφους καταθέτει τη δική του «γραμμή». Συμφωνούν παμψηφεί. Τότε τους αποκαλύπτει την «κομματική» γραμμή και πάλι παμψηφεί συμφωνούν!!

Ο Ζαχαριάδης ήταν μια πράγματι αντιφατική ηγετική προσωπικότητα. Κρατώ από τη μεριά μου την πράγματι εντυπωσιακή σε επιχειρήματα μονογραφία του «Ο αληθινός Παλαμάς», την απέχθειά του για το κομματικά δέσμιο θέατρο (συμβούλευε τους οπαδούς του μετά την Κατοχή να δούνε την «Εντα Γκάμπλερ» που έπαιζε η κυρία Κατερίνα) και βέβαια τη γνωστή επιστολή του από τη φυλακή που προέτρεπε τους ομοϊδεάτες του να συμπαραταχθούν με τον στρατό του «Μεταξά» εναντίον της ιταλικής εισβολής στην Αλβανία!

Από την άλλη ήταν ο άνθρωπος που εξάρθρωσε κάθε αντίθετη φωνή, πρόταση, ιδέα, σχέδιο μέσα στο κόμμα του, διέγραψε αντιπάλους ιδεολογικά συντρόφους και συχνά εξαφάνισε από προσώπου γης ηγετικά στελέχη με έξοχη σκέψη και ανοιχτό μυαλό όπως ο Κώστας Καραγιώργης, ο αρθρογράφος του «Ρίζου της Δευτέρας» που συχνά στα άρθρα του έβαζε ως μότο στίχους του Καβάφη, ποιητή σχεδόν απαγορευμένου από το κόμμα για λόγους εκτός από ιδεολογικούς και ηθικούς!!

Αυτή λοιπόν η αντιφατική προσωπικότητα που βρέθηκε αιχμάλωτος των Γερμανών στο Νταχάου, την ίδια εποχή με τον Ευάγγελο Αβέρωφ, υπέστη την ταπείνωση της έκπτωσης από τους συντρόφους του από την ηγεσία και παρ» όλο που επιζητούσε από τη Σοβιετική Ενωση να τον δεχτεί να απολογηθεί καταδικάστηκε να γυαλίζει φακούς γυαλιών για να βγάζει το πιάτο του φαγητού του. Τον πρόδωσε η γυναίκα του, που ήταν στέλεχος του ελληνικού ΚΚ, Κουκούλου και τον Αύγουστο του 1973 κρεμάστηκε, πράγμα το οποίο με ακρίβεια είχε προαναγγείλει, αν δεν δέχονταν τις εξηγήσεις του και την απολογία του.

Τελικά ένα αμφιλεγόμενο ιστορικό πρόσωπο έγινε πρόσωπο αρχαίας σχεδόν τραγωδίας, την ίδια εποχή που στη δικτατορική Ελλάδα οι σύντροφοί του διασπάζονταν σε οπαδούς εξωτερικού και εσωτερικού!!

Ο Γιώργος Κοτανίδης, ηθοποιός με μεγάλη πείρα και στο πολιτικό θέατρο αλλά και προσωπική δράση και καταδίκες μέσα στη δικτατορία, έγραψε και ερμήνευσε με τίμια ισορροπία έναν μονόλογο – απολογία του Ζαχαριάδη πριν από το απονενοημένο του διάβημα. Ο Κοτανίδης παραπέμπει σε γνωστά και άγνωστα ντοκουμέντα, αλλά κυρίως επικεντρώνεται στην προσωπική σχέση του ήρωά του με τα πρόσωπα και τις ιδέες των συντρόφων του. Έτσι καθιστά το πρόβλημα του ήρωά του πρόβλημα της ελληνικής ιστορικής συνείδησης, ανεξάρτητα από ιδεολογική ένταξη του αμφιλεγόμενου ηγέτη.

Πηγή: https://www.in.gr