ΣΤΟ ΜΑΤΙ ΤΟΥ ΚΥΚΛΩΝΑ!

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ

Φωτογραφία: Shutterstock

Ο αριθμός των επισκεπτών στο αρχιπέλαγος έχει σχεδόν διπλασιαστεί την τελευταία δεκαετία. (Φωτογραφία: Γιάννης Παλαιολόγος)

Το Σβάλμπαρντ προσελκύει όλο και μεγαλύτερο αριθμό ερευνητών. (Φωτογραφία: Γιάννης Παλαιολόγος)

Το «Κ» ταξίδεψε στο Σβάλμπαρντ της Νορβηγίας, στον βορειότερο μόνιμο οικισμό του πλανήτη, όπου η αλλαγή του κλίματος συντελείται με τρομακτική ταχύτητα.

Στο Σβάλμπαρντ, τον βορειότερο μόνιμο οικισμό του πλανήτη, οι συνέπειες αυτές είναι ήδη έντονα αισθητές. Όπως αφηγείται ο Χολμέν, μέχρι τις αρχές του αιώνα, το φιόρδ στην ακτή του οποίου είναι χτισμένη η μεγαλύτερη κοινότητα του Σβάλμπαρντ, το Λόνγιαρμπιεν, αλλά και το Μπάρεντσμπουργκ, η ρωσική κοινότητα ανθρακωρύχων με την προτομή του Λένιν στην κεντρική πλατεία, πάγωνε κάθε χειμώνα και παρέμενε κλειστό στη ναυσιπλοΐα τουλάχιστον έως τα τέλη Μαΐου. «Τότε μπορούσαμε να μετακινούμαστε με τα snowmobiles», θυμάται. Αυτό δεν είναι πια εφικτό. Εδώ και πάνω από μία δεκαετία, το φιόρδ έχει σταματήσει να παγώνει. «Πλέον έχουμε τακτικά δρομολόγια πλοίων που μεταφέρουν εμπορεύματα όλο τον χειμώνα», αναφέρει ο Νορβηγός επιστήμονας. Πώς εξηγείται αυτό; «Το Σβάλμπαρντ βρίσκεται στο βόρειο άκρο όπου φτάνει το θερμό νερό που μεταφέρεται από το Ρεύμα του Κόλπου [Gulf Stream]. Το νερό αυτό, εισερχόμενο στην Αρκτική, διαβρώνει την παγοκάλυψη. Έτσι δημιουργούνται δύο φαύλοι κύκλοι. Ο ένας είναι το λεγόμενο Albedo Effect: η αντικατάσταση του λευκού πάγου, που αντανακλά το φως πίσω στην ατμόσφαιρα, από την ανοιχτή θάλασσα ή τη στεριά σημαίνει ότι το φως απορροφάται, με αποτέλεσμα η επιφάνεια να θερμαίνεται ακόμα περισσότερο. Ο δεύτερος συνδέεται με την αλληλεπίδραση του νερού με τον αέρα – η ζέστη της θάλασσας, απελευθερωμένη λόγω της εξαφάνισης του πάγου, θερμαίνει περαιτέρω τον αέρα».

Καλά και κακά νέα

Το αποτέλεσμα, εξηγεί ο Χολμέν, είναι η μέση χειμερινή θερμοκρασία στο νορβηγικό αρχιπέλαγος, στον 78ο παράλληλο, να έχει αυξηθεί «περισσότερο από 10ºC μέσα σε τρεις δεκαετίες. Η μέση θερμοκρασία του Μαρτίου πριν από τριάντα χρόνια ήταν -20ºC ή χαμηλότερα. Αυτόν τον Μάρτιο το θερμόμετρο έπεσε κάτω από τους -20 μόνο μία μέρα».

Ο Κιμ Χολμέν του Πολικού Ινστιτούτου της Νορβηγίας στο γραφείο του, στο Πανεπιστημιακό Κέντρο του Σβάλμπαρντ. (Φωτογραφία: Γιάννης Παλαιολόγος) 

Αυτό δεν έχει μόνο αρνητικές επιπτώσεις. Ο τουρισμός έχει αναπτυχθεί ραγδαία στο Σβάλμπαρντ, υποκαθιστώντας την εξορυκτική δραστηριότητα, που ήταν η βάση των πρώτων κοινοτήτων στο αρχιπέλαγος (ο αριθμός των επισκεπτών έχει διπλασιαστεί την τελευταία δεκαετία). Επιπλέον, νέες δραστηριότητες έχουν παρεισφρήσει στη ζωή της περιοχής. «Είναι πλέον εφικτό το ψάρεμα αναψυχής στο φιόρδ», λέει ο Χολμέν. «Το πιο θερμό νερό έχει φέρει νέα είδη στην περιοχή, όπως τον μπακαλιάρο του Ατλαντικού».

Ωστόσο, για τους κατοίκους του Λόνγιαρμπιεν, η αλλαγή του κλίματος έχει αποκτήσει δυσοίωνη χροιά. «Οι χιονοστιβάδες –η πρώτη τον Δεκέμβριο του 2015, όπου δύο άτομα έχασαν τη ζωή τους, και η δεύτερη το 2017– άλλαξαν θεαματικά τη στάση του κόσμου», αναφέρει ο Χολμέν. Όπως εξηγεί, οι χιονοστιβάδες προκλήθηκαν από τη συχνότητα των χειμερινών βροχοπτώσεων· κάτι που παλαιότερα συνέβαινε μία φορά στα πέντε χρόνια πλέον συμβαίνει αρκετές φορές κάθε χειμώνα. «Η βροχή πέφτει πάνω στο χιόνι και παγώνει. Στη συνέχεια, πάνω σε αυτό το παγωμένο στρώμα πέφτει νέο χιόνι, το οποίο είναι επιρρεπές στη διολίσθηση».

Η θάλασσα στο φιόρδ στις ακτές του οποίου βρίσκονται οι κύριες κοινότητες του Σβάλμπαρντ (Isfjorden) στις 31 Μαρτίου. Έως τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, η διέλευση με πλοίο ήταν ανέφικτη τουλάχιστον μέχρι τα τέλη Μαΐου. (Φωτογραφία: Γιάννης Παλαιολόγος)

Παράλληλα, αναφέρει ότι το ένα τρίτο των κατοικιών στην κοινότητα θα πρέπει να αντικατασταθεί, μεταξύ άλλων επειδή «η θέρμανση του υπεδάφους οδηγεί σε απόψυξη του πέρμαφροστ, με αποτέλεσμα να σαπίζουν τα ξύλινα θεμέλια των σπιτιών και να καθίσταται πιο ασταθής η βάση τους».

Οι νέες τεχνικές που θα χρειαστούν για την κατασκευή κτιρίων στο Σβάλμπαρντ «κοστίζουν πάρα πολύ και δημιουργούν αγωνία στους κατοίκους», λέει ο Χολμέν. «Oι χειμερινές χιονοθύελλες, που τις απολαμβάναμε μέσα στη ζεστασιά των σπιτιών μας, είναι πλέον πηγή φόβου».

Ειδικό καθεστώς

Η συνθήκη που καθορίζει το καθεστώς του Σβάλμπαρντ (υπεγράφη το 1920 και ισχύει από το 1925) προέκυψε από τη σύνοδο των Βερσαλλιών. Οι υπογράφουσες χώρες που συμμετέχουν σε αυτήν είναι πλέον 46, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα.

Στο Μπάρεντσμπουργκ, τη ρωσική κοινότητα ανθρακωρύχων του Σβάλμπαρντ, ο Λένιν παραμένει στη θέση του. (Φωτογραφία: Shutterstock)

Σύμφωνα με τη συνθήκη, το αρχιπέλαγος –με πληθυσμό 2.667 ατόμων και σχεδόν το μισό της Ελλάδας σε επιφάνεια– ανήκει μεν στη Νορβηγία, αλλά είναι παράλληλα ελεύθερα προσβάσιμο σε πολίτες όλων των χωρών που έχουν υπογράψει τη συνθήκη. Για τον λόγο αυτόν, όταν κάποιος ταξιδεύει από την ηπειρωτική Νορβηγία προς το αρχιπέλαγος, πρέπει να περάσει από τελωνειακό έλεγχο, καθώς εξέρχεται από τη ζώνη του Σένγκεν. Επιπλέον, με τη συνθήκη ορίζεται ότι τα έσοδα από τους φόρους και τα τέλη που επιβάλλονται σε όσους διαμένουν στο Σβάλμπαρντ προορίζονται αποκλειστικά για τις ανάγκες της περιοχής – και δεν πρέπει να ξεπερνούν τα επίπεδα που καλύπτουν τις ανάγκες της.

Οι ανάγκες αυτές είναι χαμηλές, καθώς το Όσλο έχει ορίσει με νόμο ότι οι διαμένοντες στο Σβάλμπαρντ δεν έχουν κανένα δικαίωμα στα πλουσιοπάροχα επιδόματα και στις παροχές του νορβηγικού κράτους πρόνοιας. Για να λάβει κάποιος άδεια παραμονής, πρέπει να έχει εξασφαλισμένη στέγη και τρόπο βιοπορισμού. Αυτές οι πολιτικές, σε συνδυασμό με το πολικό ψύχος, έχουν επιτρέψει στη Νορβηγία να περιορίσει τον αριθμό των μεταναστών στο αρκτικό αρχιπέλαγος.

Η κιβωτός των σπόρων

Το Global Seed Vault, «σπίτι» εκατομμυρίων σπόρων από όλο τον κόσμο. © AP Photo/John McConnico

Πέρα από το ότι βρίσκεται στην αιχμή της κλιματικής επιστήμης, το Σβάλμπαρντ είναι σημαντικό για το μέλλον της ανθρωπότητας για έναν ακόμα λόγο: εκεί, σε έναν λόφο πάνω από το αεροδρόμιο του Λόνγιαρμπιεν, λειτουργεί από το 2008 το Global Seed Vault, η παγκόσμια τράπεζα σπόρων, που φιλοδοξεί να συγκεντρώσει αντίγραφα όλων των ποικιλιών που υπάρχουν σήμερα στη Γη. Γνωστή και ως Doomsday Vault, η σύγχρονη αυτή κιβωτός έχει ήδη συλλέξει 984.547 ποικιλίες, τις οποίες έχουν καταθέσει 76 τράπεζες σπόρων από όλο τον κόσμο.

Εξ αυτών, η Ελλάδα –το Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας– έχει στείλει μόνο 25 ποικιλίες κριθαριού, σύμφωνα με τον Όσμουντ Άσνταλ, συντονιστή του Global Seed Vault, με τον οποίο επικοινωνήσαμε τηλεφωνικά. «Μας έστειλαν τα δείγματα στις 23 Ιουνίου του 2011, έκτοτε δεν έχουν επικοινωνήσει ξανά μαζί μας», αναφέρει. «Η συμβουλή μου είναι να μας στείλουν περισσότερα».

Ο Άσνταλ εξηγεί ότι το Σβάλμπαρντ επελέγη ως τοποθεσία γιατί ήδη λειτουργούσε εκεί μια τοπική εκδοχή της κιβωτού, που περιείχε αντίγραφα της σκανδιναβικής τράπεζας σπόρων, και γιατί η Νορβηγία απολάμβανε της εμπιστοσύνης των περισσότερων χωρών, ανεξαρτήτως γεωπολιτικού προσανατολισμού. «Όταν το 2004 υπεγράφη η διεθνής συνθήκη σχετικά με τους φυτογενετικούς πόρους για τη διατροφή και τη γεωργία, δημιουργήθηκε το αναγκαίο νομικό πλαίσιο για τη διατήρηση και την ανταλλαγή των σπόρων. Αυτό συνέβαλε κρίσιμα στο να προχωρήσει το εγχείρημα», σημειώνει.

Οι πολικές θερμοκρασίες στο Σβάλμπαρντ έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επιλογή του. «Υπάρχει το πέρμαφροστ, άρα η κατάψυξη των σπόρων μπορεί να γίνει με φυσικό τρόπο και να διατηρηθούν ακόμα και αν τα συστήματα περαιτέρω ψύξης χαλάσουν», εξηγεί ο Άσνταλ. Ωστόσο, το 2017, λόγω των ασυνήθιστα υψηλών θερμοκρασιών, μέρος του πέρμαφροστ έλιωσε και μπήκαν νερά στο τούνελ που οδηγεί στους αποθηκευτικούς χώρους. Όπως αναφέρει ο Άσνταλ, οι εργασίες που γίνονται αυτή τη στιγμή στις εγκαταστάσεις έχουν ως στόχο να γίνουν πλήρως υδατοστεγείς, ακόμα και με τα νέα μετεωρολογικά δεδομένα. Ωστόσο, είναι εξόχως ειρωνικό –και ανησυχητικό– ότι το μέρος κοντά στον Βόρειο Πόλο που επελέγη ως ασφαλές καταφύγιο για τον διατροφικό και γεωργικό πλούτο του πλανήτη έναντι, μεταξύ άλλων, της κλιματικής αλλαγής απειλείται πλέον το ίδιο από την υπερθέρμανση.

Πηγή: http://www.kathimerini.gr