ΤΟ 1821 ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟ!

ΑΦΙΕΡΩΜΑ 1821 - 2021

Προσωπογραφία του Ιωάννη Καποδίστρια με τη στολή και τα παράσημα του υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας. Ελαιογραφία που αποδίδεται στον Γεράσιμο Πιτζαμάνο, π. 1819. Φωτ. ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Μάρω Βασιλειάδου

Σε μια διάλεξη που έδωσε πρόσφατα στο Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού 'Εργου (ΚΙΚΠΕ), οι διοργανωτές –ιστορικοί και πανεπιστημιακοί δάσκαλοι– του έδωσαν τον λόγο, καλώντας τον «σημαντικότερο μελετητή του έργου του Ιωάννη Καποδίστρια και της εποχής του». Ο Χρήστος Λούκος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης από το 2012, είναι ταυτισμένος με τη μελέτη του 1821. Από το 1996 δίδαξε στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι ιδρυτικό και ενεργό μέλος της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού (ΕΜΝΕ) που φέτος συμπληρώνει τα 50 χρόνια της, η οποία, μεταξύ άλλων, εκδίδει το ιστορικό περιοδικό «Μνήμων».

Το ερευνητικό έργο του για τον κυβερνήτη της Ελλάδας ξεκίνησε από τη δεκαετία του 1970. Εκτοτε δεν τον εγκατέλειψε ποτέ. Όπως λέει ο ίδιος, στη μακρόχρονη πορεία του πολλοί ήταν οι άνθρωποι που τον ενθάρρυναν, τον συμβούλευσαν, τον βοήθησαν με ποικίλους τρόπους. Τον προηγούμενο χρόνο ολοκλήρωσε μια νέα, εκτενέστερη βιογραφία για τον κυβερνήτη, την οποία περιμένουμε να κυκλοφορήσει μέσα στο 2021 με τίτλο, «Ιωάννης Καποδίστριας. Μια απόπειρα ιστορικής βιογραφίας» (εκδ. ΜΙΕΤ) – εντάσσεται στις δράσεις της «Πρωτοβουλίας 1821-2021». Εμπλουτίζοντας τη σημερινή ιστοριογραφία, το βιβλίο θα δώσει μια συνολική εικόνα του Καποδίστρια φωτίζοντας πληρέστερα την προσωπικότητα και το έργο του. Ο Χρήστος Λούκος το αφιερώνει στα «γηραιά, τα μεσήλικα και τα νεαρά μέλη της ΕΜΝΕ, με την ευχή αλλά και την πεποίθηση ότι την περιμένουν και άλλοι εορτασμοί στις επόμενες δεκαετίες».

Σεμνός, ακριβολόγος, αφιερωμένος στη μελέτη της ιστορίας ο Χρήστος Λούκος σπάνια δίνει συνεντεύξεις, και ποτέ εκτός του πλαισίου της επιστήμης του. Η μεγάλη φετινή επέτειος μας δίνει την εξαιρετική ευκαιρία να μιλήσουμε μαζί του. Ο Ιωάννης Καποδίστριας –ο καθημερινός του βίος, η ψυχοσύνθεση, η διπλωματική και πολιτική του δράση, οι σύγχρονοί του αλλά και οι «απεικονίσεις» του στη νεότερη ιστοριογραφία– βρίσκονται στο επίκεντρο της συζήτησης.

– Πώς ξεκίνησε το ιστορικό ενδιαφέρον σας για τον Ιωάννη Καποδίστρια;

– Η επιλογή δεν ήταν τυχαία. Βρισκόμαστε στη δικτατορία. Αυτή διοργανώνει το 1971 τον εορτασμό των 150 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση και σε μια μεγάλη έκθεση προβάλλει το δικό της αυταρχικό καθεστώς ως συνέχεια των επιλογών του Καποδίστρια. Σε αυτή τη βάναυση ιδεολογική χρήση του παρελθόντος από τη χούντα θέλησα κι εγώ να απαντήσω. Αν και δεν απέφυγα μια κάποια αντίστροφη ιδεολογική χρήση που φάνηκε στο πρώτο άρθρο μου, το οποίο αναφερόταν στη δίωξη της εφημερίδας «Απόλλων» από τον Καποδίστρια, θέλω να πιστεύω ότι απέκτησα γρήγορα τα εφόδια και την εντιμότητα του ιστορικού. Και ότι αυτά αποτυπώθηκαν με μια ισορροπημένη προσέγγιση της καποδιστριακής περιόδου σε ό,τι ακολούθησε. Γενικά, για το πώς «χρησιμοποιήθηκε» ο Καποδίστριας στη διαδρομή του ελληνικού κράτους διατύπωσα τις απόψεις μου στο βιβλίο που έγραψα με τη συνάδελφο Χριστίνα Κουλούρη, «Τα πρόσωπα του Καποδίστρια. Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας και η νεοελληνική ιδεολογία (1831-1996)» (εκδ. Πορεία).

– Πλέον ασχολείστε μαζί του περίπου 50 χρόνια. Πώς εξελίχθηκε το έργο σας;

– Ξεκίνησα όταν με τη συμβουλή και συμπαράσταση της Δέσποινας Θεμελή-Κατηφόρη ανέλαβα ως θέμα διδακτορικής διατριβής την «Αντιπολίτευση κατά του κυβερνήτη Ιω. Καποδίστρια, 1828-1831». Η διατριβή εκπονήθηκε με επόπτη καθηγητή τον κ. Γ. Λεονταρίτη στο πλαίσιο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, και εγκρίθηκε τον Φεβρουάριο του 1984. Πριν από την ολοκλήρωση της διατριβής και έπειτα από αυτήν, ασχολήθηκα σε άρθρα και επιστημονικές ανακοινώσεις με διάφορα θέματα της καποδιστριακής περιόδου. Ενα πρώτο άνοιγμα που περιέλαβε τη ζωή και δράση του Καποδίστρια πριν γίνει κυβερνήτης, επιχείρησα το 2009 στο δημοσίευμα «Ιωάννης Καποδίστριας», στη σειρά: «Οι ιδρυτές της Νεότερης Ελλάδας» («Τα Νέα»/Ιστορική Βιβλιοθήκη).

Στη νέα βιογραφία ενσωμάτωσα πολλά από όσα ήδη είχα γράψει στις παραπάνω εργασίες. Θέλω, ωστόσο, να πιστεύω ότι οι καινούργιες προσθήκες είναι πολλές και κυρίως ουσιαστικές. Θα αναφέρω δύο βασικές: τη συστηματική αξιοποίηση των 176 επιστολών που ο Ιωάννης έστειλε στον πατέρα του Αντώνιο Μαρία Καποδίστρια μεταξύ των ετών 1809-1820 και την ενσωμάτωση πληροφοριών από τα ρωσικά αρχεία κυρίως με τη βοήθεια των έργων του Γκριγκόρι Αρς. Θέλω επίσης να πιστεύω ότι ακόμη και εκεί όπου η νέα έρευνα και οι προβληματισμοί μου δεν τροποποίησαν τις βασικές μου θέσεις για τη ιδεολογία και την πολιτική πρακτική του Καποδίστρια, καθώς και αυτών που τον αντιπολιτεύτηκαν, στο βιβλίο υπάρχουν πιο εκλεπτυσμένες προσεγγίσεις που αφήνουν περιθώρια για περαιτέρω προβληματισμό και ανταλλαγή απόψεων. Σε ένα επίπεδο στο οποίο τουλάχιστον γίνονται σεβαστοί οι βασικοί κανόνες ιστορικής γραφής.

– Δώστε μας περισσότερες πληροφορίες για τον τρόπο που εντάσσεται ο Καποδίστριας στην Επανάσταση: Πιστεύετε ότι αποτελεί μέρος της, ή κληρονομιά της;

– Κατά τη γνώμη μου θα ήταν μεγάλο λάθος να μην εντάξουμε την καποδιστριακή περίοδο στην Επανάσταση. Ο αγώνας των Ελλήνων δεν τελειώνει με τη ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827. Παρά τη σημασία του, η υπερβολική έμφαση στο γεγονός αυτό δεν επισημαίνει παράλληλα ότι η αντοχή των επαναστατών επτά ολόκληρα χρόνια προκάλεσε τον ανταγωνισμό και τελικά την επέμβαση των δυνάμεων υπέρ των Ελλήνων. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι οι μάχες με τους Τούρκους συνεχίστηκαν έως το 1829. Ότι μόνο με τη νίκη των Ρώσων το έτος αυτό ο σουλτάνος αναγκάστηκε να υπογράψει τη συνθήκη της Αδριανούπολης, και να δεχθεί τις αποφάσεις των δυνάμεων για αυτόνομο ελληνικό κράτος. Ότι η Ελλάδα ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος τον Φεβρουάριο του 1830 και ότι, με την παραίτηση του εκλεγέντος πρίγκιπα Λεοπόλδου ως μονάρχη και τις ενστάσεις του Καποδίστρια για τον περιορισμό των συνόρων, η εκκρεμότητα αυτή παρατάθηκε μέχρι την εκλογή του 'Οθωνα το 1832 και τη βελτίωση της οροθετικής γραμμής. Σε αυτό το χρονικό διάστημα μεσολάβησαν η κυβερνητική προσπάθεια του Καποδίστρια, η σύγκρουσή του με την αντιπολίτευση, η δολοφονία του, ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε.

Η ρευστή και ταραγμένη περίοδος 1827-1832 δεν μπορεί να κατανοηθεί επαρκώς αν δεν ενταχθεί στο ευρύτερο πλαίσιο της Ελληνικής Επανάστασης. Ετσι τη βίωσαν όσοι μετείχαν, με τον έναν ή άλλον τρόπο, στα δρώμενα. Και για αυτό τον λόγο διεκδίκησαν επίμονα –με υπερβολικές ενίοτε προσδοκίες ακόμη και με όνειρα– να έχουν λόγο στις αποφάσεις για τη μορφή και το μέλλον του νέου κράτους, το οποίο προέκυψε και με τις δικές τους προσπάθειες.

– Τι σας έχει προσφέρει η έως τώρα μελέτη αυτής της ιστορικής περιόδου;

– Η Ελληνική Επανάσταση αποτελεί ένα συναρπαστικό φαινόμενο που συγκίνησε πολλούς άλλους λαούς. Η ενασχόληση μαζί της δίνει τη δυνατότητα, με τον πλούτο των σχετικών πηγών και την πολυπλοκότητα των θεμάτων που προκύπτουν, να μελετήσει κανείς πολλές όψεις τής τότε πραγματικότητας. Είναι μια πρόκληση για τον ιστορικό. Θέλησα και εγώ να μην την αποκρούσω. Και με τις δικές μου δυνάμεις να προσφέρω μια άλλη άποψη για όσα, με διχοτομικό τρόπο, αβασάνιστα και με ποικίλες σκοπιμότητες, αναπαράγουν τα στερεότυπα που κυριαρχούν στην ερμηνεία της νεότερης ιστορίας μας. Αυτά τα στερεότυπα εμποδίζουν τους Νεοέλληνες να αποκτήσουν μια στέρεη ιστορική γνώση που θα τους βοηθούσε να αντιμετωπίσουν, με επιπλέον νοητικά εφόδια και κριτικό πνεύμα, τα προβλήματα του παρόντος.

– Θεωρείτε ότι η ιδεολογική και πολιτική «χρήση» του Καποδίστρια και της εποχής του εξακολουθεί;

– H διχοτομική εικόνα που ακόμα και σήμερα επιχειρείται από πολλούς δεν βοηθά να τοποθετήσουμε τον Καποδίστρια στις ιστορικές πραγματικότητες της εποχής που έζησε και έδρασε. Η ωραιοποίηση –αγιοποίηση μερικές φορές– που δικαιώνει όλες του τις κυβερνητικές επιλογές, και παρασιωπά ή απλώς καταδικάζει οποιαδήποτε αντίθετη γνώμη ή πράξη, δεν βελτιώνει την ιστορική του εικόνα. Αντιθέτως τη βλάπτει. 'Ηδη έχουμε κάποια τέτοια δείγματα και φέτος.

Αντίθετα, κάθε ατεκμηρίωτη και μονομερής κριτική μόνο των αυταρχικών ή άλλων επιλογών του χωρίς την κατανόηση των συνθηκών που επικρατούσαν όταν ο Καποδίστριας ασκούσε την εξουσία, είναι ανιστόρητη. Υπάρχουν κι εδώ κάποια ισχυρά στερεότυπα που μάταια προσπαθεί ο ιστορικός λόγος να μετριάσει ή και να ανατρέψει. Λέγοντας ιστορικός λόγος εννοώ αυτόν που εκφέρεται ή γράφεται με ορισμένες προϋποθέσεις, με ορισμένα εφόδια και όχι αυτοσχεδιάζοντας και αυθαιρετώντας.

– Πιστεύετε ότι ο φετινός επετειακός εορτασμός των 200 χρόνων από την Επανάσταση θα συμβάλει σε μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση εκείνης της περιόδου;

– Φέτος θα έλεγα ότι πληθαίνουν, για διάφορους λόγους, οι βιαστικές και χωρίς ιδιαίτερη βάσανο εκδηλώσεις, λόγοι και γραφές για να εξασφαλιστεί μια κάποια συμμετοχή στην επικαιρότητα. Ευτυχώς, παράλληλα σχεδιάζονται και άρχισαν να εκτυλίσσονται υπεύθυνες και στοχαστικές ομιλίες σε συνέδρια ή με άλλες ευκαιρίες, καταρτίστηκαν ερευνητικά προγράμματα, κυκλοφόρησαν ήδη αξιόλογες μελέτες και άλλες σύντομα θα ακολουθήσουν που αξιοποίησαν νέα τεκμήρια, επανεκτίμησαν τα ήδη γνωστά, πρότειναν νέες ερμηνείες. Και το πιο ίσως παρήγορο, ενεπλάκησαν στο παραγνωρισμένο τις τελευταίες δεκαετίες από την ελληνική ιστοριογραφία 1821 αρκετοί νέοι ερευνητές. Η Ελληνική Επανάσταση, στην οποία φυσικά εντάσσεται και η καποδιστριακή περίοδος, είναι πολύ σοβαρή υπόθεση και χρειάζεται να σκύψουμε στη μελέτη της με την απαραίτητη γνώση και υπευθυνότητα.

Πηγή: https://www.kathimerini.gr/