ΤΑ ΥΠΟΓΕΙΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΑΧΩΡΑ (ΑΓΝΩΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΥΔΡΑΥΛΙΚΑ)!

Επιμέλεια: Θανάσης Κ. Πρωτοπαππάς

Η «Περαία χώρα» με το παραλιακό Ηραίο και τις μυστηριώδεις υδραυλικές εγκαταστάσεις της βρίσκεται στη σκιά των Γερανείων, απέναντι από την πόλη της Κορίνθου και βορειοδυτικά του Ισθμού. Δαιδαλώδεις σήραγγες, ορύγματα και λαξευμένες σκάλες βρίσκονται κάτω από τη γη της, συνθέτοντας ένα εντυπωσιακό υδραυλικό σύστημα παγκοσμίου ενδιαφέροντος. 

Στην ανατολική πλευρά του Κορινθιακού κόλπου, στην περιοχή του γνωστού αρχαιολογικού χώρου του Ηραίου, δημιουργήθηκε και εξελίχθηκε κατά την αρχαιότητα ένα σύνθετο σύστημα αποθήκευσης και μεταφοράς νερού. Στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. κατασκευάστηκε στα δυτικά του ιερού μια δεξαμενή μήκους 21 και πλάτους 6 μέτρων, της οποίας οι δύο πλευρές απολήγουν σε αψίδες. Η ξύλινη επίπεδη οροφή της στεγαζόταν από σειρά κιόνων, ενώ μια κλίμακα 8 βαθμίδων στο μέσον της δυτικής αψίδας, επέτρεπε την πρόσβαση μέχρι τον πυθμένα. Η δεξαμενή τροφοδοτούνταν με νερό που έφερνε κτιστός αγωγός από τα βορειοανατολικά. Στην κατεύθυνση αυτή και σε απόσταση 750 περίπου μέτρων από το τέμενος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το περίπλοκο υδραυλικό σύστημα παροχής νερού της Περαχώρας, με ορύγματα, σήραγγες, και εντυπωσιακές υπόγειες καμαρωτές σκάλες, η λειτουργία του οποίου δεν έχει γίνει ακόμα πλήρως κατανοητή. 

ΓΙΑ ΝΑ ΕΜΦΑΝΙΣΤΕΙ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΘΕΜΑ: "διαβάστε περισσότερα"

Λέγεται πως μπορεί να είναι έργο του 3ου π.Χ. αιώνα, που επινοήθηκε ίσως από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή για να εφοδιάζει με νερό την περιοχή, ενώ από τον Ρωμαίο αρχιτέκτονα Βιτρούβιο είναι γνωστό ότι ανάλογες κατασκευές χρησιμοποιήθηκαν στον ελλαδικό χώρο από τον 1ο αιώνα π.Χ. και εξής.

Η δεξαμενή του Ηραίου 

Τοπογραφικό όπου φαίνεται η δεξαμενή και το σύστημα τροφοδοσίας της 

Το περίπλοκο υπόγειο υδραυλικό σύστημα της Περαχώρας 

Στο παραπάνω σχέδιο απεικονίζεται ο αρχαιολογικός χώρος που βρίσκεται ανατολικότερα του γνωστού κύριου και περιλαμβάνει τον κεντρικό πυρήνα της πόλης του Ηραίου με υπολείμματα κατοικιών και ναούς, και κυρίως το σημαντικό υδραγωγείο. 

Μια εντυπωσιακή κεκλιμένη αψιδωτή σήραγγα 55 περίπου μέτρων, ξεκινούσε από την επιφάνεια και κατεβαίνοντας κλίμακα περίπου 150 βαθμίδων, κατέληγε με κλίση 27 μοιρών σε βάθος 25 μέτρων, κατευθυνόμενη προς το μεσαίο εκ τριών στενών βαθιών ορυγμάτων με πλάτος 1,5 και μήκος 15 περίπου μέτρα το καθένα, ενώ παράπλευρες διακλαδώσεις της προσέγγιζαν τα αντίστοιχα ακραία. 

Ακριβής χαρτογράφηση των υπογείων στοών, ορυγμάτων, φρεάτων 

Κατεβαίνοντας... 

Εναλλαγή γεωλογικών στρωμάτων 

Οι αρχικές διαστάσεις της διατομής της στοάς είναι περίπου 0,80 μ. πλάτος και μέχρι 1,80 ύψος, το οποίο μετά το πέρας των σκαλοπατιών μειώνεται από ποσότητες λάσπης που έχουν αποτεθεί στον πυθμένα, καθιστώντας δύσκολη τη διάσχιση των διακλαδώσεων. 

Κατά μήκος της κατηφορικής σήραγγας είναι ολοφάνερη η εναλλαγή των παράλληλων οριζόντιων γεωλογικών στρωμάτων, τα οποία η σήραγγα διαπερνά υπό κλίση, όπως φαίνεται πολύ χαρακτηριστικά στην επόμενη φωτογραφία που έχει ληφθεί προς την έξοδο. Επιπλέον, ένα στρώμα που συναντάμε κάπου στη μέση του βάθους, αποτελείται από θαλάσσια απολιθωμένα κελύφη κοχυλιών. 

Τα σκαλοπάτια της κλίμακας είναι κατασκευασμένα, μεταφερμένα και τοποθετημένα στις θέσεις τους, δεν αποτελούν δηλαδή προϊόν λάξευσης του δαπέδου. 

Χαρακτηριστικά όμως είναι τα ίχνη από τα εργαλεία λάξευσης σε όλα τα σημεία των τοιχωμάτων των στοών, ενώ οι λυχνοστάτες (εσοχές για τοποθέτηση φωτιστικών λυχναριών) που υπάρχουν καθ’ όλο το μήκος, επισημαίνουν για μια ακόμη φορά τον τρόπο εργασίας των αρχαίων τεχνιτών. 

Λυχνοστάτης (εσοχή) 

Σύγχρονη επιγραφή επισκέπτη (1965) 

Το τελευταίο γεωλογικό στρώμα, λίγο πριν το τέλος της σκάλας 

Μετά το τέλος των σκαλοπατιών... 

...βρισκόμαστε πριν το χαμηλό (λόγω στερεοποιημένης λάσπης) πέρασμα... 

...που μας οδηγεί στον κόμβο από όπου ξεκινούν οι τρεις χαμηλές διακλαδώσεις 

Τελικά, και οι τρεις κλάδοι έχουν αποφραχθεί εντελώς από τα μπάζα που έχουν καταλήξει στον πυθμένα των ορυγμάτων, το σημερινό βάθος των οποίων είναι το πολύ το μισό από το αρχικό τους, που πλησίαζε τα 30 μέτρα. Δηλαδή, το μήκος των στοών αυτών δεν ήταν και πολύ μεγαλύτερο από αυτό που συναντάμε σήμερα, με εξαίρεση ίσως τη δεξιά, ενώ το πλάτος τους είναι 60-70 cm 

Η αρχή του αριστερού κλάδου 

Πιο συγκεκριμένα, ο αριστερός κλάδος που κατέληγε με ελαφρά στροφή μέχρι τον μπαζωμένο πυθμένα του αντίστοιχου ορύγματος, σε απόσταση 30 περίπου μέτρων από τον κόμβο που ξεκινούν οι διακλαδώσεις, διατηρείται στο μισό του μήκος, και με ύψος μόλις 40 εκατοστών. Ο μεσαίος δεν είναι σχεδόν καθόλου προσβάσιμος και δεν συνεχίζει ούτε για 5 μέτρα. Εξάλλου, όπως φαίνεται και στο σχεδιάγραμμα παραπάνω, σε μόλις 5 μέτρα η στοά κατέληγε στο μεσαίο όρυγμα. 

Ευθεία μπροστά, η αρχή της μεσαίας φραγμένης σήραγγας 

Η δεξιά διακλάδωση, πληρωμένη όπως οι άλλες από λάσπη στο δάπεδό της, αρχικά διατηρεί και αυτή το χαμηλό ύψος των 40 εκατοστών, το οποίο επιτρέπει την πρόσβαση έρποντας. 

Η αρχή της δεξιάς διακλάδωσης 

Έρποντας... 

Μετά από 20 μέτρα φτάνει στον μπαζωμένο πυθμένα του δεξιού ορύγματος, αλλά συνεχίζει στρίβοντας καθέτως δεξιά, ενώ -καταλήγοντας- το ύψος της φτάνει τα 60 cm. 

Το σημείο ορθής γωνίας Νο 1 (βλέπε αρχικό σχεδιάγραμμα) 

Η συνέχεια αυτή ίσως να ανοίχτηκε έπειτα, και είναι μια στοά σχήματος «Γ», μια ακόμη ορθή γωνία δηλαδή, με μήκος κάθε σκέλους ίσο με 5 μέτρα. 

Το πρώτο σκέλος του "Γ" 

Η ορθή γωνία Νο 2 

Στρίβουμε αριστερά στο δεύτερο σκέλος του "Γ" 

Η στοά «Γ» καταλήγει και πάλι στο ίδιο όρυγμα, αλλά αυτή τη φορά στην άκρη του. Η κατάληξη εδώ μοιάζει με μπαζωμένο πηγάδι. 

Λεπτομέρεια προς τα επάνω 

Μια άλλη σήραγγα που ξεκινά από το σημείο αυτό και πάλι κάθετα στην προηγούμενη (σημείο ορθής γωνίας Νο 3), καταλήγει μετά από 40 μέτρα σε συμπαγή σωρό από μπάζα, που πρέπει να αντιστοιχούν σε συγκεκριμένο πηγάδι που υπάρχει στην επιφάνεια. 

Λυχνοστάτης 

Το ύψος της στοάς αυτής γίνεται μεγαλύτερο (φτάνει σίγουρα 1,00 – 1,20 m) επειδή προφανώς υπάρχει λιγότερη λάσπη, ενώ και το πλάτος της σε κάποιο σημείο αυξάνεται, αυτό όμως ίσως αφορά μικρή απόκλιση συνάντησης των δύο αντίθετων μετώπων εκσκαφής της σήραγγας, ένα από το όρυγμα και ένα από το πηγάδι. 

Η κατάληξη της στοάς στον μπαζωμένο πυθμένα του πηγαδιού 

Η στοά αυτή πρέπει να κατασκευάστηκε για να διοχετεύσει το νερό του ορύγματος στο εν λόγω παρακείμενο φρέαρ, από το οποίο και θα μπορούσαν να το αντλούν. Ουσιαστικά όμως, το νερό θα έφτανε ως το πηγάδι όχι με λειτουργία ροής, αλλά με την αρχή των συγκοινωνούντων δοχείων, κάτι που χαρακτηρίζει τη σήραγγα ως αποθηκευτική, και όχι ως μεταφορική. 

Καλλιτεχνικός φωτισμός (Γεωργία Μπουρμπούλη) 

Επιστροφή 

Βγαίνοντας από τη χαμηλή στοά 

Το όλο σύστημα φαίνεται να εξυπηρετούσε τη συσσώρευση νερού στα ορύγματα με χαρακτήρα υδρομάστευσης υπογείων υδάτων, στο οποίο πιθανολογείται ότι είχαν πρόσβαση μέσω της κεκλιμένης στοάς. Οπότε οι τρεις σήραγγες που επικοινωνούσαν με τα αντίστοιχα ορύγματα, άφηναν το νερό να φτάνει στο σημείο που καταλήγουν τα σκαλοπάτια, ώστε να μπορεί από εκεί με κάποιο τρόπο να ελέγχεται ή να μεταφέρεται μεμονωμένα στην επιφάνεια. 

Εγκάρσια τομή κεκλιμένης στοάς και ορύγματος 

Επίσης, η κεκλιμένη στοά πρέπει να προσέφερε τη δυνατότητα πρόσβασης για καθαρισμό ή συντήρηση των υπογείων εγκαταστάσεων όταν και αν δεν υπήρχε νερό. Τελικώς, η μόνη σήραγγα που μοιάζει άνευ ουσιαστικής σημασίας είναι η αυτή η μικρή δεκάμετρη με σχήμα «Γ» που ενώνει τις δύο από τις προαναφερόμενες του δεξιού κλάδου, στα δύο αντίστοιχα σημεία σύνδεσής τους (Νο 1,3 σχεδίου) με τον πυθμένα του δεξιού ορύγματος. 

Ανεβαίνοντας... 

Λυχνοστάτης 

Το γεγονός ότι σε κανένα σημείο των υπογείων στοών δεν υπάρχει κονίαμα δεν είναι άξιο απορίας και μπορεί να έχει δύο ερμηνείες: είτε η όλη κατασκευή βρισκόταν κάτω από τη στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα και το έργο υδρομάστευε ποσότητες υπογείων νερών, είτε το πέτρωμα ήταν στεγανό και αδιαπέρατο, οπότε τα διοχετευόμενα στο εσωτερικό του ύδατα παρέμεναν, δίνοντάς του ρόλο αποθηκευτικό, που ούτως ή άλλως φαίνεται να είχε, είτε ήταν αυτοτροφοδοτούμενο είτε όχι. Τα τοιχώματα των σηράγγων δείχνουν στεγανά, οπότε η υδρομάστευση πρέπει να συνέβαινε στα ενδιάμεσα τοιχώματα των ορυγμάτων, και οι -σήμερα- χαμηλές σήραγγες να κατείχαν ρόλο αποθήκευσης ή μεταφοράς προς δευτερεύοντα σημεία υδροληψίας. 

Προς την έξοδο με τους ιστούς 

Έξοδος 

Το στόμιο του πηγαδιού στο οποίο καταλήγει ο δεξιός κλάδος 

Θεωρίες ανέλκυσης του νερού 

Λόγω του μεγάλου βάθους των ορυγμάτων, η ανέλκυση του νερού θα ήταν εφικτή μέσω ενός εργατοκυλίνδρου (μαγγάνι) ή ενός τροχού με μεγάλη διάμετρο, υπόθεση στην οποία θα μπορούσε να οδηγεί το μήκος των ορυγμάτων. Στον κύριο τροχό που θα είχε διάμετρο περίπου 15 μέτρων η κίνηση μεταδιδόταν από την επαναλαμβανόμενη κίνηση ζώων μέσω διαφορικών τροχών. Με αυτόν τον μηχανισμό η οριζόντια κίνηση στην επιφάνεια του εδάφους μετατρεπόταν σε κάθετη, κι έτσι ο τροχός, στην εξωτερική επιφάνεια του οποίου είχαν προσαρμοστεί κάδοι, έφερνε το νερό από μεγάλο βάθος στην επιφάνεια. Στη συνέχεια το νερό μεταφερόταν μέσω οχετού από ξύλινες σανίδες στα ρείθρα και εν τέλει στις δεξαμενές της παρακείμενης κρήνης (Tomlinson, 1969). Πάντως η αποκατάσταση αυτού του σύνθετου μηχανισμού συναντά δυσκολίες… 

Ένα από τα τρία μπαζωμένα ορύγματα, με βάθος σήμερα 10 ή 15 m το πολύ 

Κατά την ανασκαφική έρευνα που ακολούθησε την πρόταση αποκατάστασης του μηχανικού τροχού, διαπιστώθηκε ότι δίπλα από τα ορύγματα η επιφάνεια του εδάφους είχε πράγματι ισοπεδωθεί, αλλά δεν βρέθηκαν σημάδια από τη στερέωση των κατασκευών. Η σκέψη ότι οι εργασίες για την έδραση του μηχανισμού δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ, αλλά και η εναλλακτική αποκατάσταση ενός τροχού με κάδους τον οποίο θα έθεταν σε κίνηση εργάτες που θα περπατούσαν στο εσωτερικό του, δύσκολα τεκμηριώνονται. Πιθανότερο είναι το ενδεχόμενο να υπήρχαν κατά μήκος των ορυγμάτων τροχαλίες (μαγγάνια), μέσω των οποίων θα μπορούσε να γίνει η καταβύθιση του κάδου και η ανέλκυσή του με το περιεχόμενο (J.P. Oleson, Greek and Roman Mechanical Water-Lifting Devices, 1984). Με τον τρόπο αυτό ερμηνεύονται τόσο ο αριθμός των ορυγμάτων, όσο και το επίμηκες σχήμα τους 

Όρυγμα 

Άλλα υπόγεια υδραυλικά της περιοχής 

Στην ίδια τοποθεσία, ένα επιφανειακό αυλάκι, μερικώς κτιστό και μερικώς λαξευμένο στο βράχο, οδηγεί από το δυτικό όρυγμα περίπου 215 μ. μακρύτερα, σε μια υπόγεια δεξαμενή με τρεις θαλάμους σε επίπεδο χαμηλότερο κατά 3,5 μ. από την επιφάνεια, η οποία τροφοδοτούσε την παρακείμενη κρήνη (βλέπε παραπάνω σχεδιάγραμμα). Πρόκειται για ένα εξάστυλο οικοδόμημα ιωνικού ρυθμού, που στην πίσω του πλευρά ενσωματώνει τους θαλάμους. Κεραμικά ευρήματα και η μορφή των αρχιτεκτονικών μελών της κρήνης, οδηγούν στη χρονολόγηση του υδραυλικού συστήματος γύρω στο 300 π.Χ., ενώ κατά τον 1ο αι. π.Χ. μετά από εγκατάλειψη αιώνων, η κρήνη ενσωματώθηκε σε μια αγροικία. Ακολουθούν ενδεικτικές φωτογραφίες από τους θαλάμους, τους διαδρόμους και τα φρέατα της υπόγειας κατασκευής. 

Στην είσοδο θαλάμου 

Θάλαμος 

Φρέαρ 

Φρέαρ 

Διάδρομος 

Διάδρομος προς φρέαρ 

Θάλαμος 

Σε απόσταση 900 μέτρων ανατολικότερα από την είσοδο της κελιμένης στοάς, και όχι μακριά από τη βορειοδυτική "γωνία" της σχεδόν ορθογώνιας λίμνης Βουλιαγμένης (ή Εσχατιώτιδας), βρίσκεται μια άλλη μικρή υπόγεια κατασκευή συλλογής και αποθήκευσης ύδατος. Κεκλιμένη σήραγγα με 20 σκαλοπάτια καταλήγει στον υπόγειο θάλαμο της δεξαμενής, το νερό της οποίας φαίνεται να έφτανε στην επιφάνεια δια της συλλογής μέσω φρέατος, το οποίο και διατηρείται. Στο συγκεκριμένο έργο οι επιφάνειες όλων των τμημάτων (κλιμακωτή σήραγγα, θάλαμος, φρέαρ) φέρουν κονίαμα στεγανοποίησης, προφανώς επειδή το πέτρωμα σε αυτή την τοποθεσία και στο συγκεκριμένο βάθος θα επέτρεπε διαρροές, σε αντίθεση με τις σήραγγες του μεγάλου συστήματος που περιγράψαμε. 

Η είσοδος 

Κεκλιμένη κλιμακωτή στοά καθόδου 

Θάλαμος της δεξαμενής 

Φρέαρ με τα χαρακτηριστικά αρχαία πατήματα (εσοχές) στα τοιχώματα 

Η κεκλιμένη στοά κατά την έξοδο 

Κείμενο: Παναγιώτης Δευτεραίος 

Φωτογραφίες: Παναγιώτης Δευτεραίος, Γεωργία Μπουρμπούλη 

Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology) 

Συμμετείχαν: Γεωργία Μπουρμπούλη, Παναγιώτης Δευτεραίος 

Πληροφορίες κειμένου: 

Τα μυστικά της Περαχώρας, Περιοδικό Nature (Νοέμβριος 2009) 

Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ