ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ - ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΓΓΕΛΗ!

«…υπερτερεί συντριπτικώς.

Ο πόλεμος…»

Γιώργος Σεφέρης, «Ο ηδονικός Ελπήνωρ», Κίχλη.

Υπάρχει ένα ποίημα του Σεφέρη που ταιριάζει στο δυσοίωνο κλίμα των ημερών. Είναι «Η τελευταία μέρα», η μέρα πριν τον πόλεμο που όλοι είναι αναποφάσιστοι (γραμμένο το 1939, με πρωθυπουργό της Αγγλίας τον ενδοτικό Νέβιλ Τσάμπερλεν), που ο ποιητής αναρωτιέται «πώς πεθαίνει ένας άντρας», αφού «κερδίζει κανείς τον θάνατό του» και προβλέπει ότι η επόμενη αυγή θα τους βρει όλους παραδομένους. Είναι το ποίημα που μπροστά στη φαντασμαγορία του δειλινού, αυτήν την κατεξοχήν αναποφάσιστη στιγμή μεταξύ ημέρας και νύχτας, το περαστικό ζευγάρι που δεν αντέχει άλλο αυτό το δίλημμα, επιλέγει να επιστρέψει στο σπίτι για ν’ ανάψει το φως επειδή δεν μπορεί άλλο το σκοτάδι που έρχεται. Πρόκειται για το σκοτάδι μέσα και γύρω τους, βέβαια.

Ξαφνικά κι ο δικός μας ο κόσμος σκοτείνιασε περισσότερο και συνειδητοποιήσαμε ότι, πέρα από την οικονομική και την υγειονομική κρίση, ζούμε και σε εποχή παγκόσμιων ανακατατάξεων. Δεν ξέρω αν ο πόλεμος στην Ουκρανία πρόκειται να διαρκέσει πολύ, το πιθανότερο όμως είναι ότι απλώς δηλώνει τα προεόρτια ευρύτερων αλλαγών –ήδη η Γερμανία μετά από δεκαετίες επανεξοπλίζεται, το ΝΑΤΟ ανακαλύπτει νέο λόγο ύπαρξης στην αφύπνιση της ρωσικής αρκούδας [1], ο πυρηνικός όλεθρος είναι και πάλι παρών. Ζούμε κάτι σαν την εποχή του ισπανικού εμφυλίου που, χωρίς ν’ αποτελεί γεγονός του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αποτύπωσε κατά κάποιον τρόπο το μέλλον με τη σύγκρουση δύο κυρίαρχων κόσμων –κόσμων εξίσου ολοκληρωτικών, αλλά αυτές ήταν στον μεσοπόλεμο οι κύριες αντίμαχες ιδέες (φασισμός-κομμουνισμός). Τότε στο πλευρό των «δημοκρατικών» έσπευδαν να καταταγούν πλήθος προσωπικοτήτων ως εθελοντές απ’ όλη την Ευρώπη. Σήμερα στην Ουκρανία παρακολουθούμε όλοι τις εξελίξεις με κομμένη την ανάσα μέσα από το διαδίκτυο –στην εποχή που όλοι έχουν δημόσια άποψη είναι φυσικό για ένα τέτοιο θέμα να παρατηρούνται οξύτατες αντιπαραθέσεις, η παρατήρηση του Μ. Weinfeld αλλά και του Μ. Weber ότι ο πασιφισμός ή η βιαιότητα των διανοουμένων οφείλεται στην πρακτική απόστασή τους από την πραγματική πολιτική ή στρατιωτική εμπλοκή ισχύει πλέον για όλους μας–, αλλά κανείς δεν θα κατατασσόταν πια για να υπηρετήσει εν σώματι τις ιδέες του. Η Ευρώπη έχει ξεχάσει τι θα πει πόλεμος, οι εικόνες άτακτης φυγής με τις ουρές των αυτοκινήτων την πρώτη ημέρα της ρωσικής εισβολής είναι αυτό που θα πρέπει να περιμένουμε εάν συμβεί και σ’ εμάς κάποτε το απευκταίο.

Αντίστοιχα, οι πρώτες αντιδράσεις στην είδηση της ρωσικής εισβολής έδειχναν κυρίως πόσο χορτασμένοι είμαστε, πόσο ιδεοληπτικοί και άγευστοι πραγματικότητας μπροστά στην απειλή μιας σύρραξης. Κάποιοι ανέβασαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το περιστέρι της ειρήνης ή ποιήματα του Μπρεχτ, επειδή δεν ήθελαν να καταδικάσουν ευθέως τη ρωσική εισβολή (στην ουσία, το να καταδικάσεις τη ρωσική εισβολή δεν σημαίνει ότι παίρνεις θέση στην όποια διακρατική διαμάχη, απλώς στηλιτεύεις το δίκαιο της πυγμής και τάσσεσαι υπέρ της ζωής). Άλλοι άρχισαν να μιλάνε γενικά για τους πρόσφυγες, γιατί βολεύει να μιλάς με συναισθηματικά μισόλογα για τους όπου γης αδύναμους χωρίς να παίρνεις συγκεκριμένη θέση στην ηθική και ιστορική αρένα που είναι ο κόσμος. Άλλοι τόνιζαν με φωτογραφίες ότι οι Ουκρανοί σώζουν «αυτά που έχουν σημασία», εννοώντας τα… κατοικίδιά τους. Μέχρι και φιλειρηνικούς στίχους από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου είδαμε να διακινούνται, σαν να ξύπνησε ο εργαλειακός πασιφιστικός ανθρωπισμός του Ψυχρού Πολέμου. Μέσα από τις ειδήσεις και τις εικόνες της τηλεόρασης και του διαδικτύου γίναμε σκανδαλισμένοι, αγανακτισμένοι ή συμπονετικοί περιηγητές σ’ ένα αποτρόπαιο σκηνικό που ευτυχώς συνέβαινε κάπου αλλού, σ’ έναν μέχρι πρότινος εξωευρωπαϊκό κοινωνικοπολιτισμικά χώρο. Και φυσικά, αληθινά αστείες ήταν οι πρώτες πρώτες αντιδράσεις των θεσμικών φορέων: Η αδύναμη Ευρώπη καταδίκασε «απερίφραστα», δείχνοντας επί της ουσίας ότι το μόνο που ουσιαστικά την ενδιαφέρει είναι να μην ακριβύνει το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Ήταν σαν να επιβεβαίωνε την άποψη ότι η Ευρώπη ως ηθικός ή πνευματικός χώρος είναι από χρόνια νεκρήˑ ότι είναι ικανή πλέον να εκφέρει μόνο έναν ναρκισσευόμενο ηθικιστικό λόγο. Ότι τα μόνα πλήγματα που μπορεί να καταφέρει αυτή η φίλαυτη πολιτισμικά ήπειρος ευτυχιοκρατίας είναι ν’ αποκλείσει τη Ρωσία από την Eurovision και τη Μόσχα από χώρο διεξαγωγής του τελικού του Champions League –θέματα που όλοι καταλαβαίνουμε πόσο πολύ πονάνε τη Ρωσία, ακριβώς επειδή πονάνε κυρίως εμάς. Τους χορτασμένους και γι’ αυτό απολύτως εκχυδαϊσμένους Ευρωπαίους καταναλωτές, αυτούς του «καθώς πρέπει» μοραλισμού μιας ιδεατής «ωραίας ψυχής», που υπάρχει μόνο στην παιδική χαρά της απροβλημάτιστης νησίδας μας.

«Κάποιος που αιωνίως εκπλήσσεται με την ύπαρξη της κακοήθειας […] όταν έρχεται αντιμέτωπος με τις διαπιστωμένες, φρικιαστικές, απτές ωμότητες που είναι ικανοί να επιβάλουν οι άνθρωποι σε άλλους ανθρώπους, δεν έχει ενηλικιωθεί ούτε ηθικά ούτε ψυχικά», λέει η Σούζαν Σόνταγκ. Το κυριότερο, δεν μπορεί να λέγεται άνθρωπος αν υποτάσσεται διαρκώς στον φόβο και στην απειλή, αν επιλέγει να «μην προκαλεί» για να έχει το κεφάλι του ήσυχο. Η μεγάλη ευρωπαϊκή παράδοση στην οποία εκ γενετής συμμετέχουμε, η θρησκεία, η τέχνη, η φιλοσοφία, το νομικό σύστημα κ.ο.κ., μας επιβάλλει να παίρνουμε συνειδητά θέση απέναντι στον κόσμο και να του προσδίδουμε διαρκώς νόημα. Μας χρειάζονται πολλοί Καμί, Αρόν και Σαρτρ σήμερα για να μας υπενθυμίζουν τα αυτονόητα. Τους έχουμε;

❧

Ας μη μας παρασύρει όμως ο πολιτισμικός πεσιμισμός (κι αυτός, πολύ πριν τον Σπένγκλερ, τόσο χαρακτηριστικός του αυτοστοχαστικού δυτικού τρόπου ύπαρξης): η συντεταγμένη ευρωπαϊκή αντίδραση τις επόμενες ημέρες θα δείξει αν το ουκρανικό ζήτημα θα είναι το δικό μας «ταξίδι της κολάσεως προς την αυτογνωσία», το σοκ που χρειάζεται η ήπειρός μας για να νεκραναστηθεί ή αν απλώς καλύπτει μια συμβατική υποχρέωσή της από φόβο μήπως μεταβληθούν σε βάρος της η γεωπολιτική κατάσταση και οι στρατηγικοί συσχετισμοί στα ανατολικά της σύνορα. Σε κάθε περίπτωση, η ελευθερία είναι αξία απόλυτη για τον ευρωπαϊκό τρόπο σκέψης, η άρνησή της στην περίπτωση της Ουκρανίας συνιστά προσβολή κάθε δυτικού ιδεώδους. Αν κάποιος από πίστη στην ορθόδοξη θρησκευτική ή στην αριστερή πολιτική του ταυτότητα επιχειρηματολογεί διαφορετικά, απλώς αρνείται να δεχτεί ότι εκφράζει καθαρά αντιδυτικές αξίες. Η κατ’ αρχήν αλληλεγγύη με την Ουκρανία, ανεξαρτήτως πολιτικών τοποθετήσεων, ιστορικών δικαιωμάτων, επικαιρικών δεδομένων προέρχεται από το γεγονός και μόνον ότι δέχεται επίθεση, την επίθεση μιας αδίστακτης, υπέρτερης δύναμης. Για μένα, αυτό το ηθικό πρωτίστως επιχείρημα από μόνο του αρκεί. Κι η υπενθύμιση ότι το ενάρετο πράττειν δεν οδηγεί νομοτελειακά στην ευδαιμονία, παρέλκει.

Σημείωση

1. Θυμίζω και το ποίημα του Άνταμ Ζαγκαγιέφσκι «Αν η Ρωσία»: «Αν η Ρωσία ήταν έργο της Άννας Αχμάτοβα, αν / ο Μαντελστάμ ήταν ο νομοθέτης / και ο Στάλιν ήταν μόνο κάποιος δευτερεύων / ήρωας σ’ ένα χαμένο γεωργιανό / έπος, αν η Ρωσία απεκδυόταν / τη σκληρότριχη αρκουδίσια γούνα της, / αν μπορούσε να ζήσει με τον λόγο και όχι / με τη γροθιά, αν η Ρωσία, αν η Ρωσία» (από τη συλλογή Μαθήματα πιάνου, μτφρ. Βασίλης Μαραγκός, Κοινωνία των (δε)κάτων, Αθήνα 2014).

28.2.2022

⸙⸙⸙

[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του πέμπτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]

Πηγή: https://frear.gr