ΙΟΥΛΙΟΣ Ο ΑΛΩΝΑΡΗΣ!

kimintenia

Αλώνι, Σίφνος (φωτ.: Ζαχαρίας Στελλάς)

Γ. Τσαρούχης, Ιούλης

«Στ’ αλώνια καλοσάρωτα και ξεχορταριασμένα θα ξαπλωθούν οι θημωνιές ξανθόμαλλες πλεξίδες», λέει ο ποιητής μας Γεώργιος Δροσίνης. Ιούλιος ο αλωνάρης, αλωνιστής, αλωνίτης, αλωνιάτης, αλωνευτής, χαλαζάρης, δευτερόλης, δευτερογιούλης, Αηλιάς ή Αηλιάτης, Φουσκομηνάς, Χασκομηνάς, Γυαλιστής ή Γυαλινός, Αηκερατίτης και Χορτοκόπος. Ονομασίες που συναντάμε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και δηλώνουν συνήθως τις γεωργικές δουλειές ή συνήθειες, που ίσχυαν τον Ιούλιο, για κάθε τόπο.

Το «αλώνι» το δημιουργούσαν πάντοτε σε τόπο που τον φύσουν οι περισσότεροι άνεμοι, στρωμένο με πέτρα (πετράλωνο ή μαρμαρένιο), κυκλικό με διάμετρο τουλάχιστον 4 μ., για να μην μπορεί να φύγει ο καρπός. Το περιόριζαν με όρθιες πέτρες και στο κέντρο του στερεωνόταν όρθιο ένα ξύλινο στέλεχος το στέντζερο, από το οποίο εξαρτιόνταν τα ζώα, άλογα, γαϊδούρια ή μουλάρια που αλωνίζουν τον καρπό γυρίζοντας γύρω απ’ αυτό. Στοιχερό, στέντζερο, άφαλος, ξώγυρας, δοκάνα, βολόσυρος, δικράνι, δρεμόνι, λίχνισμα, δάρτης, χερόβολο, λαμνί, κότσαλα, κόσκινο, σύρτης, στάχυ. Λέξεις άγνωστες πια για μας τους περισσότερους, που κάποτε ήταν στην καθημερινή γλώσσα των γεωργών ή όσων ζούσαν κοντά στην ύπαιθρο και αναφέρονταν σε εργαλεία ή εργασίες, που σχετίζονταν με τη διαδικασία του αλωνίσματος πριν εξελιχτεί και εξαλειφτεί ο παραδοσιακός τρόπος.

Αλώνισμα, Λάρισα 1948 (φωτ.: Τάκης Τλούπας)

Στάχυα και δρεπάνι τα χαρακτηριστικά αυτού του μήνα. Ξάστερος ουρανός γεμάτος μυστικά σύμβολα, τροφή για τους παραμυθάδες. Σχήματα αστερισμών που θυμίζουν δράκους, αερικά, φτερωτά άλογα, φωτιές, λιοντάρια και αρκούδες. Αλησμόνητες βραδιές στις θημωνιές, στ’ αλώνια, ολόγιομο φεγγάρι, αμέτρητες ιστορίες με θύμησες και γέλια για να περάσει η νυχτιά, να ‘ρθεί ο ήλιος ο καυτός το πρωί να συνεχίσει η σκληρή δουλειά ίσαμε να μαζευτεί και ν’ αλωνιστεί κι ο τελευταίος σπόρος.

Έθιμα που μας ανατρέχουν στις αρχαίες τελετές της συγκομιδής. Όσο κρατεί το αλώνισμα δεν κάνει να αλωνίζει ο ίδιος Αλωνάρης. Εναλλάσσεται με τη γυναίκα και το παιδί και ξεκουράζεται σ’ ένα ειδικό δέντρο το «αμπλήκι», που ήταν φυτεμένο κοντά στ’ αλώνι για τον σκοπό αυτόν. Ειδικός και ο χαιρετισμός των ξένων, όταν τύχαινε να περάσουν από κοντά: «Ώρα καλή, χίλια μόδια». Κι ύστερα σαν τελειώσει το μάλαμα σ’ έναν σωρό, η νοικοκυρά προσφέρει σε όλους νερό για να πλυθούν. Κι ένας – ένας τρέχοντας με το λαγήνι γύρω από το σωρό εύχεται και του χρόνου να γίνει ο σωρός όσος και ο κύκλος, τον οποίο έκαμε βρέχοντας τ’αλώνι. Δεν έπρεπε να έρθει εκεί γυναίκα με ρόκα γνέθοντας γιατί «ήταν ξωτικιά και έδιωχνε τον άνεμο και δεν μπορούσαν να ανεμίσουν, να λιχνίσουν». Τέλος, αφού ξεχώριζαν το σιτάρι από το άχυρο τοποθετούσαν μια σιδεριά για να ‘ναι το σιτάρι γερό σαν σίδερο και έκαναν πάνω στο σωρό το σημείο του σταυρού και άρχιζαν να το μαζεύουν από τη μέση. Την τελευταία μέρα, όταν πια αλωνιστούν καλά και τα τελευταία σπαρτά και απολύσουν τα ζώα, πρόσεχαν αν ήταν βόδια, πού θα ξυστεί το μεγαλύτερο στα χρόνια βόδι, δηλ. σε ποιο μέρος του σώματός του. Αν ξυνόταν στο κεφάλι, ο χειμώνας θα ήταν πρώιμος, αν στη μέση θα είχαν βαρυχειμωνιά τον Γενάρη και αν στην ουρά ο χειμώνας θα ήταν όψιμος.

Αλώνισμα στο Σταυρί της Μάνης, 1930

Ατελείωτα όμως και τα πανηγύρια. Τόση πολύ δουλειά και τόσες πολλές γιορτές με αγίους «τιμωρούς» που θέλουν τους πιστούς να μην εργάζονται την ημέρα της γιορτή τους.

Πρώτη – πρώτη γιορτή είναι των Αγίων Αναργύρων και αμέσως την επομένη αυτή της Παναγιάς της Βλαχέραινας ή Καψοδεματούσας, γιατί λένε πως έκαιγε στ’ αλώνια τα δεμάτια αυτών που δεν κρατούσαν αργία τούτη την ημέρα. Στις 3 του Ιούλη γιορτάζει ο Άγιος Υάκινθος, ο δικός μας άγιος του έρωτα και των αγνών αισθημάτων, της δημιουργίας και της έμπνευσης. Στις 4 του μήνα είναι του Αγίου Ανδρέα Κρήτης, στις 7 της Αγίας Κυριακής ίσαμε την μεγάλη γιορτή της Αγιά Μαρίνας, στις 17. Εκείνη τη μέρα λένε πως είναι ώριμα τα σταφύλια και τα σύκα γι’ αυτό και η μνήμη της γιορτάζεται με εξόδους στ’ αμπέλια και στους λαχανόκηπους με τις μεγάλες συκιές και τα παράξενα φύλλα, που τις νύχτες με φεγγάρι, για όλους όσους ξενυχτούσαν στην εξοχή, έπαιρναν μορφή και άλλοτε γίνονταν μάγισσες, άλλοτε νεράιδες ή φοβερές νυχτερίδες που τρόμαζαν καθώς κουνιόταν με το πρώτο αεράκι που συντρόφευε τις καυτερές νύχτες του Δευτερόλη μήνα. Η Αγιά Μαρίνα προστάτευε και από τα βλαπτικά ζωύφια, γι’ αυτό και γινότανε αγιασμός και ραντισμός των σπαρτών από τα σκαθάρια και τ’ άλλα «έχνη» που γέμιζαν τα χωράφια.

Λαϊκή ζωγραφιά, Μουσείο Μπενάκη, «Παραδοσιακές καλλιέργειες», 1978

(Ιστολόγιο Συλλόγου «Νέο Μοναστήρι – Πρόσφυγες Ανατολικής Ρωμυλίας»)

Ακολουθεί η μεγάλη γιορτή του Προφήτη Ηλία, στις 20 του Ιούλη, που θεωρούνταν έφορος της βροχής, των βροντών και των κεραυνών. Λέγανε πως έτρεχε στον ουρανό με την άμαξά του καταδιώκοντας κάποιον δράκο ή τον διάβολο και κρατώντας πάντα για όπλο του τον κεραυνό. Συνδέεται με τον Ήλιο, που ταυτιζόταν με τον Δία, που σαν θεός των μετεωρολογικών φαινομένων λατρευόταν πάνω σε βουνοκορφές. Έτσι εξηγούνται και οι φωτιές που ανάβονταν στις κορυφές, μα και οι θυσίες πετεινών που ως αγγελιοφόρος της ημέρας θεωρήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες σύμβολο του Ήλιου και από τη φωνή του έβγαζαν προγνωστικά για τον καιρό.

Την παραμονή του Αι Λιά γινόταν δέηση στον προφήτη, γιατί οι ζέστες πια ήταν ανυπόφορες, η λεγόμενη «Περπερούνα». Έθιμο παλιό τόχαν τα κορίτσια να στολίζουν ένα ορφανό κορίτσι με πράσινα χόρτα και πηγαίνοντας στο ποτάμι βρέχονταν όλα με τα ρούχα τους και με ένα μπακιράκι νερό γύριζαν χορεύοντας και τραγουδώντας την Περπερούνα σε όλο το χωριό:

«Περπερούνα περπατεί, το Θεό παρακαλεί, για να βρέξει μια βροχή,

μια βροχή μια σιγανή. Θέ μου βρέξε μια βροχή, μια βροχή μια σιγανή,

μια βροχή καλή βροχή!»

Αλώνισμα με αδοκάνι, 1949 (φωτ.: Τάκης Τλούπας)

Ο μήνας τελειώνει με πολλά πανηγύρια ακόμη, ανάλογα την περιοχή. Στις 22 η Αγιά Μαρκέλλα, στις 24 η Αγιά Χριστίνα, στις 25 είναι η Κοίμηση της Αγίας Άννας και ακολουθούν οι γιορτές δύο θεραπευτών αγίων της Αγίας Παρασκευής, στις 26, που προστατεύει τα μάτια και του Αγίου Παντελεήμονα, στις 27 Ιουλίου, προστάτη όλων σχεδόν των αναπηριών κι είναι γνωστή η παροιμία: «Κουτσοί, στραβοί στον Άγιο Παντελεήμονα».

Γιάννης Τσαρούχης, Καλοκαίρι, 1976

«… Μέρες ετοιμαζόμασταν για το πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα που γινότανε στο διπλανό χωριό. Ξέραμε πως θα βρίσκαμε όλα τα παιχνίδια που είχαμε ονειρευτεί και μετράγαμε ξανά και ξανά το χαρτζιλίκι μας να ιδούμε, αν θα μας έφτανε. Από νωρίς το πρωί, σαν ξημέρωνε η παραμονή, πλέναμε την καρότσα του φορτηγού και σαν στέγνωνε στρώναμε την κουβέρτα και περιμέναμε να βραδιάσει. Και σαν έφτανε η πολυπόθητη ώρα ξαπλώναμε όλοι και δεν μας ένοιαζαν ούτε οι λακκούβες στο δρόμο, ούτε ο φοβερός θόρυβος της μηχανής. Ήμασταν τόσο κοντά στο όνειρο. … Φτάναμε στους Κουνάβους κι αν και έπρεπε να παρκάρουμε πολύ μακριά, δεν το σκεφτόμασταν, μόνο να φτάσουμε γρήγορα θέλαμε, ν’ ανάψουμε ένα κερί στη χάρη του Αγίου και να ψωνίσουμε τις μοναδικές μαντινάδες, άλλοτε σε χάρτινη σακούλα, άλλοτε σε χωνί από εφημερίδα. Μαντινάδες ζαχαρωτά, ροζ, πράσινες, μπλε και λευκές. Δύο δραχμές δίναμε κι η ευτυχία κρατούσε μέρες, ευτυχία κλεισμένη σ’ ένα μικρό χαρτάκι, που διαβάζαμε τι μας έτυχε σαν γλείφαμε όλο το ζαχαρωτό. Κι ύστερα τρώγαμε καπρικό στα λεμονόφυλλα και παίρναμε ένα σωρό δακτυλίδια με πολύχρωμες πλαστικές πέτρες σε σχήμα καρδιάς και βραχιόλια από έναν πάγκο που είχε χιλιάδες μικροπράγματα κι ένοιωθα πριγκίπισσα αληθινή, έχοντας ξοδέψει … μία δραχμή και ένα πενηνταράκι. … Το όνειρο και για τούτο το καλοκαίρι είχε βγει αληθινό».

Αλώνισμα στη Λήμνο

(Πηγή: Γ.Α. Μέγα, «Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας», Αθήνα, 1963).

Το 1962 γυρίστηκε σε χωριό Ποντίων της Μακεδονίας η ταινία «Η εκδίκηση του καβαλάρη» (ολόκληρη στον σύνδεσμο: https://youtu.be/owFYlslYY2U), μια από τις πρώτες παραγωγές στη Βόρειο Ελλάδα. Η ταινία αποτελεί πραγματικό θησαυρό καθ’ ότι διασώζει, έστω και σκηνοθετημένα, λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία μιας εποχής που πέρασε. Επέλεξα να διαχωρίσω στο βίντεο σκηνές που αποτυπώνουν το όργωμα, τον θερισμό, το αλώνισμα, ένα δημόσιο λαϊκό γλέντι, έναν ανοιχτό γάμο, το εσωτερικό τυπικού αγροτικού σπιτιού και δράσεις της καθημερινής ζωής των χωρικών της εποχής, που είχε άλλους ρυθμούς και γήινα χαρακτηριστικά (Γιάννης Β. Πέππας, Φιλόλογος – Συγγραφέας):

Καλό μήνα! Καλές διακοπές!

kimintenia.wordpress.com

Πηγή: https://kimintenia.com