ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΑΪΡΗΣ: ΕΝΑΣ ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ, ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ!

Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης

Γεννηµένος στην Άνδρο (19 Οκτωβρίου 1784), ο Καΐρης υπήρξε γόνος επιφανούς οικογένειας του τόπου. Εκεί έµαθε τα πρώτα του γράµµατα έως ότου τον στείλουν υπό την προτροπή του θείου του, αρχιµανδρίτη Σωφρόνιου Καµπανάκη, για πιο ουσιαστικές σπουδές στη Σχολή των Κυδωνιών, στη Μικρά Ασία. Οι γνώσεις, ωστόσο, που παρέχει η Σχολή δεν µπορούν να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις τού νεαρού µαθητή, που ήδη έχει χειροτονηθεί διάκονος.
Το 1803 και σε ηλικία δεκαοκτώ χρόνων θα βρεθεί πρώτα στην Ελβετία για να µελετήσει την οργάνωση των διδακτηρίων του Πεσταλότσι. Μετά θα µεταβεί στην Πίζα, όπου και θα σπουδάσει φιλοσοφία, µαθηµατικά και φυσική, παρακολουθώντας παράλληλα µαθήµατα φυσιολογίας στην ιατρική σχολή. Κατόπιν, το 1807, τον βρίσκουµε στο Παρίσι.

Η παραµονή του στη γαλλική πρωτεύουσα, όπου οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισµού ασκούσαν ακόµα έντονη επίδραση, έδρασε καταλυτικά στη διαµόρφωση των αντιλήψεών του. Εκεί, ο Καΐρης, µε βάση τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης, συγκρότησε τη µεθοδολογία και το περιεχόµενο της διδασκαλικής του θεώρησης, στην οποία κυριαρχούσαν οι ανθρωπιστικές του πεποιθήσεις. Παρέµεινε περί τα τέσσερα έτη στο Παρίσι και είχε την ευκαιρία να συνδεθεί στενά µε τον Αδαµάντιο Κοραή, που τον αποκαλούσε «της ασθενούς Ελλάδος αληθινό ιατρό».

Μετά την πάροδο αρκετών χρόνων, τον Αύγουστο του 1814, ο Καΐρης γράφει στον Κοραή: «Όχι µόνον εις ταύτην την ζωή, αλλά και εις αυτόν τον Άδη, θέλω ενθυµείσθαι, τας µετά σού συναναστοφάς εκείνας! Είναι των αδυνάτων αδύνατον, όταν πέση λόγος περί µαθήσεως, να µην αναφέρω το όνοµά σου. Και πώς όχι, όταν οι Έλληνες όλοι, νέοι και γέροντες, χρεωστούσι να σε έχωσι και εις την καρδιάν και εις τα χείλη;».

Στο Παρίσι έρχεται σε επαφή µε τις µεγάλες επιστηµονικές κατακτήσεις του 18ου αιώνα. Ήδη έχουν κάνει την εµφάνισή τους οι µεγάλες βιοµη­χανικές µονάδες, οι οποίες εφαρµόζουν τα επιστη­µονικά επιτεύγµατα στην παραγωγική διαδικασία. Η επιστηµονική έρευνα στα πρώτα βήµατά της χρη­σιµοποιείται σαν εργαλείο επίλυσης προβληµάτων της παραγωγής. Στο Παρίσι θα µελετήσει την εξέλι­ξη της αστρονοµίας και τις διάφορες υποθέσεις για το άπειρο, τη δηµιουργία των ουράνιων σωµάτων και την προέλευση της κίνησης.

Ταυτόχρονα µελετά τη φιλοσοφική διδασκαλία του Βολταίρου, από τον οποίο δέχεται σοβαρές επιδράσεις, αλλά και των προγενέστερων στοχα­στών, όπως του Γκασεντί και των ουτοπιστών. Στα τέλη του 1810 ο Καΐρης αποφασίζει να επιστρέψει στη σκλαβωµένη του πατρίδα, γεµάτος νέες ιδέες και πάθος να τις µεταλαµπαδεύσει στη νέα γενιά των Ελλήνων ως απαραίτητη προϋπόθεση αυτοσυ­νειδησίας και εθνικού καθήκοντος, προκειµένου το Έθνος φωτισµένο να οδηγηθεί στην πολυπόθη­τη απελευθέρωση…

Επιστροφή στην πατρίδα

Με το που πάτησε το πόδι του στην Ελλάδα, ο Κα­ΐρης άρχισε το διδακτικό - διαφωτιστικό του έργο. Αρχίζει από τη γνώριµή του Σχολή των Κυδωνιών και από τον Φεβρουάριο του 1811 πηγαίνει στη Σχολή της Σµύρνης, όπου τον ζητούν επιτακτικά προκειµέ­νου να ανεβάσει το επίπεδο της σχολής µε τις γνώ­σεις του. Το 1812 επιστρέφει και πάλι στις Κυδωνι­ές, όπου και θα παραµείνει µέχρι την Επανάσταση. Στις σχολές αυτές, ο Καΐρης δίνει ιδιαίτερη έµφαση στην εκλαΐκευση των επιστηµονικών γνώσεων, στην καλλιέργεια των θετικών επιστηµών, που στις µέρες του γίνεται κύριο µάθηµα και διδασκόταν επί τέσσε­ρα συνεχή έτη.

Επί των ηµερών του το «Ελληνοµουσείο», ή αλλι­ώς «Ακαδηµία Κυδωνιών», γνώρισε ήµερες διδακτι­κής δόξας. Απέκτησε βιβλιοθήκη 800 τόµων, όπως και διάφορα όργανα αστρονοµικά και επιστηµονι­κά, και αποτέλεσε µια πνευµατική εστία φωτός που έφτασε να φιλοξενεί ακόµα και ξένους µαθητές! Την 1η Μαρτίου 1820 έγραφε χαρακτηριστικά ο Ερ­µής ο Λόγιος: «Το σχολείο των Κυδωνιών κατέστη το καλήτερον της Ελλάδος όλης και επρόλαβε εις την τελειότητα και το της Χίου και το της Κωνσταντινου­πόλεως και ήδη ακόµα επιµελούνται να φέρουν εις την τελειότητα».

Στα χρόνια της Επανάστασης

Ο Καΐρης είχε ήδη µυηθεί στη Φιλική Εταιρία από τον εταίρο Αριστείδη Παπά. Στην Ακαδηµία δίδαξε ώς την καταστροφή των Κυδωνιών από τους Τούρ­κους, στις 2 Ιουνίου του 1821. Αµέσως µετά, έχο­ντας στο πλευρό του 100 από τους µαθητές του, πέρασε στα γειτονικά Ψαρά και με το κήρυγμά του προέτρεψε τους κατοίκους του νησιού να ξεση­κωθούν. Έπειτα έφτασε στη γενέτειρά του Άνδρο, όπου και πρώτος ύψωσε την επαναστατική σημαία στις 10 Μαΐου 1821, σε πανηγυρική δοξολογία στον ναό του Αγίου Γεωργίου. Ο Καΐρης έλαβε μέ­ρος ενεργά και με το όπλο στο χέρι στον ξεσηκωμό του Έθνους.

Σαφής είναι και ο Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, που αναφέρεται στην ενεργό δράση του Καΐρη, με το όπλο στο χέρι. Υποκινούσε όχι μόνο τους συμπα­τριώτες του να εξεγερθούν κατά της τουρκικής τυ­ραννίας, αλλά και τους λαούς των γειτονικών χωρών. Τον Μάρτιο του 1822 έλαβε μέρος στην εκ­στρατεία του Ολύμπου με διοικητή τον Γρηγόριο Σά­λα. Εκεί υπέστη τρία τραύματα. Κατόπιν επέστρεψε στην εξεγερμένη Πελοπόννησο, όπου με εντολή της Υπέρτατης Διοικήσεως συγκρότησε στρατιωτι­κό σώμα από εξόριστους Κυδωνιάτες.

Στα χρόνια της ελευθερίας

Το όνομά του θα γίνει γνωστό παντού και εκλέγε­ται βουλευτής στην Πρώτη Εθνοσυνέλευση. Ο Καΐρης δεν θα λείψει από καμία συνεδρίαση. Μάλιστα στις 12 Ιανουαρίου του 1828 θα δώσει το «παρών» προσφωνώντας τον Ιωάννη Καποδίστρια όταν αυτός αποβιβάζεται στην Αίγινα για να αναλάβει τις τύχες της χώρας. Το 1835 αρνείται τον Χρυσούν Σταυρόν του Σωτήρος από τον Όθωνα, υπενθυμίζοντάς του να κυβερνά συνταγματικά. Την ίδια στάση θα ακο­λουθήσει και αργότερα, όταν το 1837 ιδρύεται το Πανεπιστήμιο και είναι ο μόνος που δεν δέχεται τον διορισμό του: «Καθηγητής δεν είναι ο επί μισθώ τω Πανεπιστημίω ή εν άλλοις εκπαιδευτικοίς του κρά­τους ιδρύμασι διδάσκων, αλλ’ ο πανταχού της γης δια της διδασκαλίας του ή των συγγραμμάτων του ωφελών». Αλλά και όλη η νέα διαμορφωμένη πραγ­ματικότητα, το καθεστώς που έχουν καταφέρει να επιβάλουν οι κοτζαμπάσηδες, τον βρίσκει αντίθετο. «… Ο ισχυρός εν γένει καταδυναστεύει τον ανίσχυρο. ο άδικος κατακυριεύει του δικαίου…». Ταυτόχρονα βάζει ως στόχο να ιδρύσει ένα ορφανοτροφείο για τα ορφανά των αγωνιστών. Αυτή την προσπάθειά του τη βασίζει πάνω στην εμπειρία του Ελληνογαλλικού Λυκείου που ίδρυσε ο Κοραής στο Παρίσι.

Ωστόσο, ο Καΐρης δεν λαμβάνει καμία ουσιαστι­κή βοήθεια σε μιαν εποχή όπου στη χώρα επικρα­τούν σκοταδιστικές αντιλήψεις και καταδιώκεται επιμελώς κάθε φιλελεύθερη ιδέα. Ο σκοταδισμός ενορχηστρώνεται από το Πατριαρχείο και εδραιώνεται με την υποστήριξη του νεοσύστατου κρατιδί­ου. Ο λαός εγκαταλείπεται στην τύχη του, διώκεται, καταπιέζεται και πέφτει εκ νέου στην αθλιότητα. Ο Καΐρης αναπτύσσει μία προσωπική θρησκεία, τη «Θεοσέβεια». Πρόκειται για μια μονοθεϊστική διδα­σκαλία με δικές της τελετές λατρείας και αναφορές στην ισότητα και την ουσιαστική ελευθερία του ατό­μου. Για αυτή του τη θρησκευτική θεωρία, θεωρή­θηκε σύντομα αιρετικός και επικίνδυνος τόσο από τη Βαυαροκρατία, που έβλεπε στο πρόσωπό του έναν αφυπνιστή του λαού, όσο και από την επίσημη Εκκλησία. Ο πάλαι ποτέ νεαρός διάκονος θα έλθει, μεγάλος πλέον, αντιμέτωπος με τον σκοταδισμό της Εκκλησίας, όπως αυτός ενορχηστρώνεται από το Πατριαρχείο. Η διδασκαλεία του δεν θα αφήσει αδι­άφορους τους ανθρώπους της Εκκλησίας.

Κάθε άλλο. όπως γράφει ο Φαρμακίδης, που ως γραμματέας της Ιεράς Συνόδου γνώριζε πρόσωπα και πράγματα, στήθηκε μια ολόκληρη πλεκτάνη σε βάρος του από ανθρώπους «το πλείστον αμαθείς και όλως απαίδευτους, και δια τούτο καταφρονούντες την παιδείαν», από ανθρώπους «ανάγωγους, απαίδευτους, ποταπούς, και κατά την γέννησιν και κατά το φρόνημα»… Και συνεχίζει ο Φαρμακίδης να υποστηρίζει ότι οι διώκτες του Καΐρη προέρχονται «εξ ανθρώπων, οι οποίοι χρεωστούσιν ό,τι έχουσι εις μόνας τας περιστάσεις, και εις ουδέν άλλο προτέρημα». Πρόκειται για ανθρώπους, συνεχίζει, οι όποιοι «φοβούνται την παιδείαν» και «θέλουσιν προς ίδια αυτών τέλη, παρόντα και μέλλοντα, την παχυλήν αμάθειαν τών υπό την Οθωμανικήν εξουσίαν Ελλήνων και των άλλων χριστιανικών εθνών». Ο Καΐρης τελικά καταδικάστηκε από εκκλησιαστι­κό δικαστήριο. Ως γραμματέας της Συνόδου, ο Θε­όκλητος Φαρμακίδης υπερασπίστηκε τον φιλόσοφο και προσπάθησε, χωρίς αποτέλεσμα, να τον μετακι­νήσει από τις θέσεις του, προτείνοντας εν τέλει να του επιτραπεί η έξοδος από την Ελλάδα, όπως επι­θυμούσε, προκειμένου να λυθεί το πρόβλημα. Στον αντίποδα, ο κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων ηγήθηκε της συντηρητικής μερίδας που επιθυμούσε την εξόντωση του Καΐρη.

Η κυβέρνηση, με το από 28 Οκτωβρίου 1839 δι­άταγμα, διέταξε την εξορία του Θεόφιλου Καΐρη στη Σκιάθο και μετά στη Θήρα. Με τη Συνταγματική Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 ο Καΐρης, με τη βοήθεια του παλαιού συμμαθητή του Ιωάννη Κωλέττη, επανήλθε στην Ελλάδα και εγκαταστάθη­κε στην Άνδρο, όπου συνέχισε τη λειτουργία του Ορφανοτροφείου του. Παρ’ όλα αυτά, έχει μπει ήδη στο στόχαστρο του σκοταδιστικού κατεστημένου της Εκκλησίας και του κράτους. Έτσι, ο υπουργός Δικαιοσύνης Βόλβης, στηριζόμενος σε έγγραφο της Συνόδου, διατάζει τον εισαγγελέα Πλημμελειο­δικών Σύρου να προβεί εκ νέου σε δίωξη του Καΐρη και των συνεργατών του. Το δικαστήριο της Σύρου εκδίδει την υπ’ αριθ. 181/21.12.1852 καταδικαστι­κή απόφαση, με φυλακίσεις για όλους και ειδικότε­ρα διετή φυλάκιση για τον Θεόφιλο Καΐρη.

Ο Καΐρης, ασθενής ήδη και σε προχωρημένη ηλι­κία, μεταφέρεται στις φυλακές Σύρου, όπου λίγες μέρες αργότερα, στις 13 Ιανουαρίου 1853, αφήνει την τελευταία του πνοή.

Εν κατακλείδι, ο Καΐρης έζησε στο μεταίχμιο της νεοελληνικής ιστορίας. Οραματίστηκε την απελευ­θέρωση της πατρίδας του, πάλεψε με όλες του τις δυνάμεις για την πνευματική αναγέννηση του λαού, επηρεασμένος από τις ιδέες της Γαλλικής Επανά­στασης και του Διαφωτισμού. Προσπάθησε να ανοί­ξει νέους δρόμους στη σύγχρονη ελληνική σκέψη. Έλαβε μέρος ενεργά με το όπλο στο χέρι στην απελευθέρωση της πατρίδας, εργάστηκε για την οργά­νωση της ελεύθερης ζωής του Έθνους και, τέλος, πέθανε στη φυλακή επειδή τολμήσει να υψώσει το ανάστημά του στον σκοταδισμό και τον κλήρο!

Πηγή: http://www.topontiki.gr